Рыгор Барадулін: «Вушацкі словазбор» я пачаў збіраць яшчэ ў сёмым класе

У бібліятэчцы Саюза беларускіх пісьменнікаў «Кнігарня пісьменніка» выйшаў «Вушацкі словазбор» Рыгора Барадуліна.

Кніга, якую паэт пачаў збіраць больш шасцідзесяці гадоў таму, пiша «Новы час».

«Я проста купаўся ў чысцюткай, як вушацкае возера Вечалле, беларускай мове, чытаючы рукапіс гэтай кнігі. Колькі слоў, ані ў якіх слоўніках не зафіксаваных, — напісаў у прадмове да «Вушацкага словазбору» Уладзімір Някляеў. — У гэтым свеце Барадулін робіць тую працу, якую ў іншых светах робіць народ: мовастваральную. І яшчэ аберагальную, бліскуча скарыстоўваючы й тым самым захоўваючы тое, што народ ужо стварыў і за што некалі скажа дзякуй свайму Паэту».

Пра «Вушацкі словазбор» - гутарка з Рыгорам Барадуліным.

— Вы, дзядзька Рыгор, неаднойчы на працягу апошніх гадоў гаварылі, што адна з Вашых галоўных турбот — паспець зрабіць «Вушацкі словазбор». Упершыню Вы часткова надрукавалі яго ў 1996 годзе ў кнізе «Здубавецьця», затым, у 2002-м, у сваім Зборы твораў. І вось цяпер ён нарэшце цалкам сабраны і выдадзены. Шчыра кажучы, нават не ўяўляў, што гэты словазбор будзе такім вялікім — амаль чатырыста старонак. Але што Вы самі адчулі, калі ўбачылі выдадзенай працу ледзь не ўсяго свайго жыцця?

— Для мяне гэта вялікае свята, гэта ўрачыстасць на душы. Нават не верыцца, што гэтая кніга ёсць. Я ж слоўнік вушацкай мовы пачаў складаць яшчэ ў школе: памятаю, недзе класе ў сёмым зрабіў з сшытка блакноцік са скрэпачкамі і напісаў: «Слоўнік».

— Някляеў у выдатнай прадмове да «Вушацкага словазбору» пад шматзначнай назвай «Цуд!» піша, што ў Вашым хатнім архіве болей за дзве сотні нататнікаў з вершамі і самымі рознымі запісамі, хоць насамрэч, відаць, тых нататнікаў назбіраецца значна болей.

— Някляеў напісаў геніяльную прадмову! Але Валодзя здольны літаральна на ўсё: і вершы пісаць, і паэмы, і эсэ, і прадмовы. Наогул, няма такой галіны чалавечай дзейнасці, дзе б Някляеў не быў першы. Відаць, ён — ужо апошні з усебакова адукаваных паэтаў беларускіх. У маладых няма такога размаху, такога адчування і радасці жыцця, як у Някляева. Але кажу гэта не ў тым сэнсе, што, маўляў, я — стары, а вы — маладыя... Проста зараз ідзе век прагматыкі, і чытач, як шчупак, загнаны ў вугал.

Што ж тычыцца «Вушацкага словазбору», дык тут найперш я павінен адзначыць велізарную заслугу Наталлі Давыдзенкі, укладальніцы гэтай кнігі. Я вельмі ўдзячны ёй, бо яна здолела выканаць працу цэлага інстытута. Па стане здароўя сам я ўжо не мог засяродзіцца на такой працы — гэта менавіта Наташа не толькі сабрала мае запісы, але і ўпарадкавала іх, яна ж зрабіла структуру кнігі. Тут жа не проста слоўнік — у кнізе ёсць і асобныя раздзелы, скажам, прыказкі й прымаўкі, пад’ялдычкі й цвялілкі, добрыя пажаданні й хуткамоўкі, загадкі й дзіцячыя гульні. Ці, дапусцім, прыгаворкі — гэта ж не тое, што прыказкі ці прымаўкі, гэта зусім іншае: гэта калі чалавек нешта робіць і пры гэтым нешта прыгаворвае. Гэта ўсё роўна што ў страву дадаць перац ці кмен — так і прыгаворкі. Наогул кажучы, у кнізе ўсяго патроху: і скаромнага, і ўзнёслага.

— Між тым адчуваецца, што тыя ж, да прыкладу, тлумачэнні слоў у «Вушацкім словазборы» калі не напісаныя, дык падкарэктаваныя паэтам. Ці правільна разумею: нельга назваць «Вушацкі словазбор» фальклорным зборнікам у чыстым выглядзе — лепш гаварыць пра Вашае суаўтарства з землякамі?

— Безумоўна, калі нешта не так клалася, дык даводзілася падпраўляць, але, вядома, у межах…

— Гэта значыць, стылізавалі?

— Так, крыху стылізаваў, але так, каб не было заўважна, што гэта я рабіў. Гэта можа быць відаць толькі спецыялістам. Да таго ж, калі ў галаву прыходзілі нейкія прыказкі і прымаўкі, дык я часам не ведаў: ці гэта вушацкае, ці гэта я сам сачыніў.

— І тады, відаць, думалі: хай будзе вушацкае!

— Так, хай будзе вушацкае.

— Такім чынам аўтарам «Вушацкага словазбору» можна ўсё ж пазначыць Барадуліна і землякоў?

— Так, Барадулін і вушацкія людзі.

— Асобны раздзел у кнізе — аповеды гэтых самых вушацкіх людзей: Вашых сваякоў Трафімавых — цёткі Марыі Рыгораўны і стрыечнага брата Пятра, маці і сястры Васіля Быкава Ганны Рыгораўны і Валянціны Уладзіміраўны, жыхароў вёсак Забораўна і Гразь… Прыгадваю, што калі мы дзесяць гадоў таму былі разам з Вамі ў гасцях у сястры Васіля Быкава ў вёсцы Ваўчо, дык мы з Валянцінай Уладзіміраўнай пра нешта гаворым, а Вы тут жа ў блакноцік пішаце. Я меркаваў, што да Вас вершы прыйшлі, а цяпер бачу па «Вушацкім словазборы», што Вы занатоўвалі аповеды Валянціны Уладзіміраўны.

— Я проста прызвычаіўся запісваць за сваімі землякамі. І калі чуў нейкае новае слова, дык мне часам хацелася папрасіць: «Паўтарыце яшчэ раз, што Вы сказалі». Але баяўся, што мне адкажуць: «Мешугене копф», — «дурная галава» па-яўрэйску.

— Вы заўсёды запісвалі адразу, як чулі якое новае слова ці аповед?

— Калі была такая магчымасць, дык адразу, бо блакнот заўсёды быў у мяне з сабой. А калі не, дык стараўся не забыцца. І калі прыходзіў дадому і ўспамінаў якое слова, дык тут жа запісваў.

Наогул кажучы, гэтыя аповеды маіх землякоў — гэта як вершы ў прозе: гэты тэкст і звініць, і ляціць. Гэтыя фразы, сказы — як хочаце называйце — усе яны акрыленыя, і гэта вельмі важна.

— Сапраўды, колькі паэзіі ў той жа вушацкай прыгаворцы: «Як жыта жнуць, тады баб людзьмі завуць».

— Гэтыя прыказкі, прымаўкі — самыя сапраўдныя вершы, аднасказныя вершы.

Але яшчэ раз хачу адзначыць вялікую працу, вялікае старанне Наталлі Давыдзенкі. Калі б ставіць адзнакі, дык паставіў бы ёй «пяць», бо так падабраць, так апрацаваць мае запісы… Нават не ведаю, як ёй дзякаваць. І што вельмі важна: Наташа сама піша вершы, і, паходжаннем з Расіі, яна выдала ўжо адзін зборнік па-беларуску, зараз падрыхтавала другі. Яна адчувае слова менавіта як паэтка, а ў чалавека, які піша вершы, зусім іншае бачанне слова. Мову трэба адчуваць, а не проста ведаць. Канешне, самае лепшае — нарадзіцца з ёю, а пасля ўжо набываць столькі моў, колькі хочаш, бо колькі ведаеш моў — столькі разоў ты чалавек. Аднак роднай можа быць толькі адна мова.

— Мы ж некалі рыхтавалі разам з Наталляй Давыдзенкай кнігу Вашага ліставання з мамай Кулінай Андрэеўнай «Паслаў бы табе душу…» — гэта была няпростая праца, але сабраць «Вушацкі словазбор» — рэч, канешне, найскладанейшая. Аднак хацеў бы вярнуцца да пачатку размовы: ці ўзгадаеце, дзядзька Рыгор, чаму ўсё-ткі ўзяліся ў сёмым класе рабіць слоўнік? І за кім першым пачалі занатоўваць?

 — За мамай. Альбо запісваў за тымі, хто прыходзіў у нашую хату. Мяне магло больш усхваляваць адно нейкае пачутае слова ад землякоў, чымсьці даклад на ХХІ з’ездзе КПСС. Дапусцім, такое слова, як «самалюбімы» (гэта не тое, што «самалюбівы»), ці нескаромныя вершы пра п…леньку… Усе гэтыя словы, яны ж перакупаныя ў ванне вякоў. Наогул кажучы, беларуская мова, асабліва наша, паўночна-ўсходняя, крывіцкая, па чысціні, па поўнагалоссі здаецца мне лепшай. Не кажу, што мовы іншых раёнаў і абласцей горшыя — дрэнных моў не бывае, бываюць толькі тыя, хто псуе сваю мову, хто замінае яе развіццю. Самую вялікую шкоду ў ХХ стагоддзі нанёс нашай мове слоўнік Кандрата Крапівы, бо там мова абсалютна русіфікаваная. Канешне, Крапіва атрымаў указанне, бо сам жа ён паходжаннем з цэнтральнага раёна Беларусі, дзе мова вельмі цікавая. Але, відаць, Крапіве загадалі: калі мы — браты з рускімі, дык і мовы павінны быць аднолькавыя… Увогуле, мяне шчыра здзіўляе лёс нашай мовы, як яна выжывае ў такіх варунках. Яна ж была дзвесце гадоў, пасля далучэння Беларусі да Расіі, бяспраўнай, на яе былі адны толькі ганенні і ганенні, але яна ўсё вытрымала.

— Вы вось Крапіву прыгадалі, а ў процівагу яму можна, безумоўна, прывесці Ваш прыклад, невыпадкова ж Някляеў называе Вас чараўніком беларускай мовы…

— Дзякуй яму за аванс.

— Някляеў лічыць, што Вы абсалютна натуральна жывяце ў згодзе з беларускай мовай і проста не можаце існаваць без яе. Разам з тым ён спасылаецца на вядомага мовазнаўцу Вільгельма Гумбальта, які сцвярджаў, што не толькі чалавек стварае мову, але і мова стварае чалавека. Мяркую, што тут Някляеў таксама мае рацыю, бо Вы, мусіць, найлепшы прыклад таму, пра што пісаў Гумбальт.

— Я не ведаю… Сам пра сябе я не магу гаварыць…

— Між тым, Вы сябравалі з многімі выбітнымі беларускімі пісьменнікамі: Васілём Быкавым, Уладзімірам Караткевічам, Міхасём Стральцовым, даўно ўжо сябруеце з Генадзем Бураўкіным і Уладзімірам Някляевым. А хто з іх, на Вашую думку, таксама абсалютна натуральна жыў ці жыве ў атмасферы беларускай мовы?

— У наш, у мой час у натуральнай беларускай атмасферы жыло працэнтаў дзевяноста пяць. Цяпер, канешне, менш, тым больш ва ўмовах, калі стала два саюзы пісьменнікаў. Не, каб дбаць пра згуртаванне і нейкую еднасць — абавязкова трэба расколваць пісьменнікаў! Але гэта яшчэ Сталін гаварыў: раздзяляй і валодай… Ну, хай яшчэ трэці саюз зробяць!..

Усё менш і менш людзей жыве ў натуральнай беларускай атмасферы, бо вёска памірае, а горад — той жа Мінск, які павінен быў бы быць цэнтрам беларускай культуры, беларускай мовы, — гэта як бутэрброд са штучнай ікрой. Дзеці не чуюць натуральнай мовы. Калі добрая беларуская мова была на тэлебачанні пры Генадзю Бураўкіну (і дзякуй яму за гэта), дык як цяпер гавораць дыктары — гэта не дай Бог!.. Маленькія беларусочкі не чуюць роднай мовы ад самага нараджэння… Два гады таму ў вушацкай школе быў выпуск, дык па-беларуску з усіх выпускнікоў гаварылі толькі мой сусед Раман ды адна дзяўчынка. А раней жа, пасля вайны, былі велізарныя класы — па сорак-пяцьдзясят чалавек, і як цяпер помню: уся школа выходзіць на лінейку, і перад вучнямі на чыстай беларускай мове выступае наш дырэктар Аляксандр Антонавіч Карабань… А цяпер амаль усё па-руску, як быццам тут філіял Масквы!

— Дарэчы, вось і Някляеў у прадмове да «Вушацкага словазбору» піша пра тое, што мова — гэта больш, чым проста мова: мова — гэта найперш народ. І тут можна, відаць, перафразаваць Сталіна: няма мовы — няма народа.

— Безумоўна. Гэта ўжо не народ — гэта насельніцтва Беларусі.

— Таксама і Васіль Быкаў неяк сказаў, што трэба гаварыць не пра народ, а пра паслухмяны электарат.

— Так, беларусы не чуюць роднай мовы. Вось ён нараджаецца, і маці гаворыць з ім па-руску, а пасля школа — зноў па-руску. А калі, не дай Бог, турма — дык таксама абавязкова па-руску. Гэта нам яшчэ ад расійскай імперыі засталося, бо я не ўяўляю нацыянальную турму… (Усміхаецца.)

— Але лепей пра гэта нават не думаць. Аднак раней я прыгадаў некаторыя імёны, да прыкладу, той жа Уладзімір Караткевіч — ён заўсёды размаўляў па-беларуску?

— Канешне! Валодзя быў проста ўнікальны чалавек. Але вы разумееце, тут, у Беларусі, увесь час адбываецца нейкая дзіўная рэч: усё беларускае тут ужо якое стагоддзе запар душаць і душаць, і калі здаецца, што нацыянальнае жыццё практычна задушана, раптам Бог ці Лёс пасылае нам такіх асоб, як той жа Уладзімір Караткевіч… Але ўся надзея на тых, хто ідзе следам. Я вось ляжаў у бальніцы, дык урач паходжаннем з поўначы Расіі размаўляў на чысцюткай беларускай мове! У яго можна проста павучыцца вымаўленню! Ужо не кажу пра маладых. Да мяне неяк прыходзіў малады ксёндз, у якога беларуская мова — проста раскоша! Ці ваш сябар Дзяніс Абухоўскі — здавалася б: геадэзіст па спецыяльнасці, але таксама размаўляе на выдатнай беларускай мове. Ужо не кажу пра такога волата, як Глеб Лабадзенка, якога шалёна люблю… Калі маладыя пачнуць адраджаць мову, значыцца, яна будзе жыць.

— Вяртаючыся да Вашага сёмага класа: не ўзгадаеце, дзядзька Рыгор, якую мэту Вы пераследавалі, калі завялі той сшытачак з гучнай назвай «Слоўнік»?

— Справа ў тым, што калі вучыўся ў школе, слоўнікаў жа не было. Не такі ўжо я разумны быў, каб супраць крапівоўскага слоўніка ісці (усміхаецца) — ён выйшаў толькі ў 1953-м і, між іншым, адразу не лёг мне на сэрца. А свой слоўнік я рабіў для сябе. Ну, і каб, можа, усе ім карысталіся.

— У дзяцінстве ва ўсіх часта напалеонаўскія мары.

— Так! Я думаў, што літаральна ўсе будуць з маім слоўнікам хадзіць!

— Але бачыце, дзядзька Рыгор: мінула шэсцьдзясят гадоў, і калі не ўсе, але ж нехта сапраўды будзе карыстацца Вашым слоўнікам.

 — Мне, канешне, хацелася б, каб яго прынялі.

— У Вас ёсць спадзеў на тое, што ён стане не толькі літаратурным фактам, але будзе мець і практычна-навуковае значэнне?

— Мне, вядома, хацелася б таго. Мне хацелася б троху змякчыць мову тых, хто вывучаў яе па кнігах ды газетах, каб яны «дагналі» яе да натуральнай мовы. Бо чым яшчэ добры «Вушацкі словазбор» — яго можна адкрыць на любой старонцы, ён цалкам напоўнены, тут няма нічога прахаднога.

— Застаецца спадзявацца, што калі будзе стварацца не ідэалагічна вывераны, а сапраўдны слоўнік сучаснай жывой беларускай мовы, дык Ваш «Вушацкі словазбор» таксама будзе прыняты пад увагу.

— Хай пяць слоў, але возьмуць.

— А якія слоўнікі асабіста для Вас і дасюль застаюцца ўзорам, якія Вы пад рукой трымаеце і да якіх час ад часу звяртаецеся?

— Такім слоўнікам быў і застаецца слоўнік Ластоўскага — ён самы чысты, самы беларускі. Праўда, там шмат словатвораў, але гэты слоўнік мне найбольш падабаецца.

— Памятаю, што дома ў Вас было ажно пяць экземпляраў гэтага слоўніка, і калі нехта запытаўся, нашто Вам столькі, дык Вы адказалі, што слоўніка Ластоўскага шмат не бывае.

— Але я ўжо раздарыў яго…

Ну, і яшчэ адзначыў бы слоўнік Даля, бо там страшэнна многа беларускіх слоў. Калі ў мяне не было слоўніка Ластоўскага, дык я, яшчэ падчас вучобы ва ўніверсітэце, хадзіў у бібліятэку і выпісваў са слоўніка Даля тыя беларускія словы.

Наогул кажучы, я люблю паглядзець і іншыя слоўнікі, бо, дзякуй Богу, у свой час было шмат іх выдадзена — і слабых, і моцных, але пасля гуманітарныя навукі сталі практычна не патрэбныя і ўсё ляснулася. А якія могуць быць слоўнікі без гуманітарных навук?

— Сапраўды, пра што гаварыць, калі ўжо аб’ядналі інстытуты мовы і літаратуры, дый назвалі тую новую ўстанову імёнамі Купалы і Коласа!

— Гэта як у тым анекдоце: Карл Маркс і Фрыдрых Энгельс — гэта чатыры розныя чалавекі. Тут практычна тое самае.

— Паэт Міхась Скобла неяк сказаў, што калі не ведае, як правільна пісаць тое ці іншае слова, дык глядзіць, як напісаў Барадулін. А калі Вы не ведаеце, як правільна пісаць, ці звяртаецеся да сучасных слоўнікаў?

— Тады я прыгадваю, як мама гаварыла ці як гаварылі нашыя суседзі, бо вушацкі варыянт беларускай мовы пры мне быў яшчэ жывы. А калі мова жывая, дык нават небеларускае слова ў агульнай моўнай плыні можа зрабіцца беларускім.

— Ваша дзіцячая мара, дзядзька Рыгор, нарэшце здзейснілася — слоўнік выдадзены, але ж Вы не можаце паўтарыць за тым паэтам, які сказаў: «Напісаў апошні верш пра каханне — закрыў тэму»?

— Не, тэму я, канешне, не закрыў. Вушацкія словы дасюль прыходзяць да мяне, яны штурхаюцца ў мяне пад сэрцам. Калі я нават у рэанімацыі ляжаў, дый і тады да мяне прыйшоў нейкі вушацкі выраз!

— А ці ўся выдадзеная Вашая паэзія?

— Не, яшчэ многа засталося, і маёй, і перакладной — той, што ніколі не друкавалася. Але я не спадзяюся, што гэта будзе некалі выдадзена. Не спадзяюся, бо там мне гэта будзе ўжо аднолькава.

— Прыгадваецца, што яшчэ ў 1964 годзе ў эсэ «Дзякуй роднаму слову!» Вы — тады яшчэ трыццацігадовы — прызнаваліся, што хоць кніг у Вас у той час выйшла больш, чым у Максіма Багдановіча пры жыцці, але з радасцю пагадзіліся б мець адзін такі «Вянок». Скажыце па шчырасці, дзядзька Рыгор, ці аддалі б сёння якія свае паэтычныя зборнікі за «Вушацкі словазбор»?

— Відаць, кніжак пяць-шэсць аддаў бы, але — ранніх вершаў. Апошніх — не.

— Якія ў такім выпадку Вы назвалі б галоўнымі з ліку Вашых кніг? Відаць, «Евангелле ад Мамы», «Ксты»?

— І яшчэ «Песьні матчыны з Вушаччыны», была маленькая такая кніжачка, якую некалі выдаў Уладзімір Лапцёнак.

— «Вушацкі словазбор» — таксама адна з Вашых выніковых кніжак?

— Безумоўна.