Андрэй Каляда: «Я буду рабіць сваю справу»

Вядомы беларускі перакладчык, прафесар Андрэй Каляда, якому нядаўна споўнілася 70 гадоў, распавядае аб жыцці беларускай інтэлігенцыі падчас БССР і ў сучаснай Беларусі.

- Хацелася б пацікавіцца, з чаго усё пачалося, як Вы абралі Ваш жыццёвы шлях?

- З аднаго боку здаецца ўсё і проста. Вось многія кажуць «я з дзяцінства хацеў стаць артыстам ці тое, тое, тое…» Не, такога акурат не было, хоць я і сапраўды з самага дзяцінства быў у самадзейнасці. Памятаю нават, што вучнем 4-га класа ўдзельнічаў у канцэртах. Мы з сябрам, якога звалі Генам (хоць ён быў насамрэч Яўген) спявалі «По долинам и по взгорьям». І вось яшчэ памятаю такі шчымлівы факт маёй біяграфіі… Тады, а гэта сярэдзіна пяцідзесятых, нават нельга назваць у сучасных тэрмінах модным, настолькі быў папулярны Поль Робсан у Савецкім Саюзе, што нават дзеці яго ведалі і захапляліся ім. І я памятаю (спявае) «Oh, my baby, my curly-heared baby». Гэта я спяваў, пачуўшы як ён спявае гэтую калыханку. Гэта цяпер можа выклікаць усмешку, а тады гэта было такое… такі бас, можа не de profundo, але такая мяккасць, такая цеплыня. Тады ж толькі радыё было, было надзвычайнае стаўленне да голасу і нават я заспяваў па-англійску.

Тады яшчэ ніякай цягі да педагогікі не было, а вось да самадзейнасці—было. Памятаю вось, у сёмым класе, у РДК нашай колішняй сталіцы Вялікага княства Наваградку, у драматычным гуртку, мне, звычайнаму хлопчыку Наваградскай школы №1 імя Адама Міцкевіча, даверылі галоўную ролю ў «Дело Глеба Рогозина». І мы нават ездзілі з ёй у Гродна на нейкі конкурс. Але тады я не толькі пра педогіку, але і пра акторскую кар’еру не думаў.

Потым я закончыў школу, закончыў яе добра, хоць і відавочна аддаваў перавагу гуманітарным дысцыплінам. Памятаю, наколькі настаўніца літаратуры любіла і ведала свой прадмет… Але не толькі яна спрычынілася да маёй зацікаўленасці. Мой дзядзька быў высокаадукаваным, начытаным чалавекам. Калі мама закончыла толькі пачатковую школу, дык дзядзька меў універсітэцкую асвету яшчэ царскіх часоў. Дзіўная была ў яго спецыяльнасць—інжынер-лесавод. З ім у мяне вельмі многа звязана. Ён даў мне многія жыццёвыя настаўленні. Напрыклад, ён прыносіць мне антонаўскі яблык і яго цісну, як кажуць, нахрумстваю, а потым збіраюся выкінуць агрызак, а ён мне: «Андрэйка, ты ж паглядзі, што ў сярэдзіне—семкі. Давай мы гэта і пасадзім». І мы пасадзілі яблыньку, а потым ён вучыў мяне за ёй даглядаць, прышчэпкі рабіць. Ён ніколі не заходзіў першым у дзверы, нават калі ішло маленечкае дзяўчо, ён саступаў дарогу «прашу, прашу». Надзвычайнай інтэлігентнасці быў чалавек. Таму потым для мяне гучала як сапраўдны камплімент, калі казалі «Вельмі Вы, Андрэй Андрэеевіч на дзядзьку Ваню падобны» (смяецца).

У апошніх класах было быццам бы дамоўлена, што я паступаю ў палітэхнічны тэхнікум, дзе выкладаў мой дзядзька, але пасля сканчэння школы я раптам маме заявіў, што паеду да стрыечнага брата ў Горлаўку ва Украіне. Трапіў я туды з цяжкасцю, бо быў малалеткам, мне было толькі сямнаццаць гадоў. Давялося праявіць характар. Праявіў, паднаціснуў, памацюкаўся… І адразу, як уладкаваўся на машзавод імя Кірава, пайшоў у самадзейнасць і праз два месяцы я так сябе там заракамендаваў кіраўніцтва клуба прапанавала мне ўзначаліць не толькі дарослы, але і дзіцячы гурток. І вось за адзінаццаць месяцаў працы я паспеў паставіць з дзецьмі казачку Шварца «Два клёны». І вось там пачалася мая педагогіка. Добры рэжысёр гэта яшчэ і добры педагог, бо добры педагог гэта найперш не той, хто вучыць, а той, хто падказвае, як трэба вучыцца.

Папрацаваў я там… Мала таго, што я там кіраваў гэтымі двума драматычнымі гурткамі, але яшчэ і боксам займаўся, цяжкай атлетыкай, спяваў у хоры, танцаваў і быў яшчэ брыгадзірам на заводзе. Усюды паспяваў. Ну што ж, характар у мяне такі. Таму як туды раптоўна прыехаў, так і звольніўся адтуль таксама нечакана. Паехаў дадому ў адпачынак, прывёз амаль усе адпускныя і аддаў маці. Дарога праўда паўтара сутак, колькі там было выпіта… Праўда даехаў амаль бясплатна. Сядае на адной станцыі пад шафэ велічэзны старшына марфлота. А ўсе пачынаюць ставіць—хто-каго пераможа на руках. Вось і старэнькі мне кажа, давай, маўляў, бачу, ты хоць і невялікі, але мацачок, а той ужо ніякі. І я яго ўкладваю!

Сядзім абедаем у Наваградку, падыходзіць да канца мой адпачынак і раптам чуем у радыёкропцы «Производится набор в Государственный театрально-художественный институт на актерский факультет. Прием документов…»

Старэйшая сястрыца мне і кажа «што ты са сваёй самадзейнасцю! Вунь—паступай!»

Дарэчы, мая сястра—таленавіты чалавек, і голас у яе быў добры, харошае драматычнае нутро. Расточкам вось толькі не выйшла. Паступала яна ў Маскве да Любові Арловай, якая ёй сказала: «Деточка, у тебя прекрасные данные, но ты травести. Как же тебя выпустить, у тебя же драматическое нутро». Тады сястра спрабуе паступіць у Менску і так выпадае, што паступае да Дзмітрыя Аляксеевіча Арлова… І ён паўтарае ёй тое самае, слова ў слова!

Таму пачуўшы аб’яву і кажа яна мне: «Вот из меня актрисы не получилось, так вот может из тебя актрис выйдет» (смяецца) Папрасіў у маці грошай і паехаў у Менск.

Нас паступала 400 чалавек… і вось той самы Арлоў бярэ 26 чалавек, у тым ліку і мяне.

Эх, калі распавядаць, як гэта ўсё было, такія прыгоды—сапраўдная гісторыя. Цяпер многія кажуць мне—перакладаеш, перакладаеш, а ў самога ў жыцці столькі было. Я б і рады, але не ведаю, ці змагу пакласці ўсё гэта на паперу. Расказваць гэта адно…

Але гэта прайсці конкурс—гэта была палова справы. У акторскіх школах традыцыйна адбор і адсеў працягваюцца да трэцяга курса. Узгадваю словы нашага куратара Дзмітрыя Аляксеевіча Арлова, таго самага, што граў Кубэ ў «Часы остановились в полдень»:

«Деточки, вот вам кажется, что вы уже, так сказать, «да», а вы совсем вот ведь «нет». Пока вы не перешли на третий курс вы пока еще не студенты, а абитуриенты».

Праз пару месяцаў Арлоў, з-за празмернай занятасці, перадаў наш курс Канстанціну Мікалаевічу Саннікаву, народнаму артысту Беларусі, двойчы лаўрэату Сталінскай прэміі, аднаму з заснавальнікаў Купалаўскага тэатру. Дарэчы, гэта дзед Андрэя Саннікава. Дзмітры Аляксеевіч набраў 26 чалавек, а Саннікаў выпусціў 14. Тады сур’ёзна падыходзілі да справы. Гэта цяпер, абы былі студэнты, гадзіны, стаўкі, а тады была селекцыя.

Першым выкладчыкам сцэнмовы быў Барыс Якаўлевіч Вішкароў. «Ребятушки, голос это от природы… Его нельзя целиком изменить, можно только подчистить. Я бросил курить и вот—звучу!» А Дзмітры Аляксеевіч дадаваў: «Если не хотите иметь такой противный голос, как у вашего профессора, бростье курить, щелкать семечки, пить пиво и вина минского и особенно бобруйского разлива».

Пачуўшы такое я два гады кідаў паліць. І вось, перайшоўшы на трэці курс, прыехаў дадому і пры маме разарваў пачак, дастаў папіросу, запальваю, тры разы зацягваюся, тушу яе і камечу пачак і кажу маці «Маці, я больш не палю», а яна мне на тое «Ай, кінь казаць дурное. Зараз яшчэ скажаш, што і піць не будзеш», я ж паспяшаўся адказаць «А вось гэтага я не гаварыў!» (смяецца)

І да гэтай пары не гавару.

Барыс Якаўлевіч Вішкароў трошку папрацаваў і перадаў нас Ліліі Ахрэмаўне Стасевіч, якая тады, разам з Курганам, была вядучай дыктаркай Беларускага радыё, якая і давяла нас да выпуску.

Яе дачушка Каця займалася на курсе і потым засталася ў інстытуце выкладаць сцэнічную мову, а пазней выйшла замуж за Рому Філіпава. Такі быў народны артыст Расеі, які з-за канфлікту ў Малым тэатры прыехаў у Беларусь. Тут ён за тры месяцы вывучыў беларускую мову і пачаў граць па-беларуску галоўныя ролі ў радыёспектаклях. Доктар філалогіі Фёдар Янкоўскі, навуковы кіраўнік маёй кандыдацкай, калі пачуў Рамана і даведаўся, што ён не беларус, быў вельмі здзіўлены і нават прынёс у тэатр сваю кніжачку «Беларускае літаратурнае вымаўленне» і падараваў яму.

Вяртаюся, Барыс Якаўлевіч Вішкароў, на 4-ым курсе раптам арганізоўвае спецкурс «Выкладанне сцэнічнай мовы». Што мяне туды пацягнула?

З чатырнаццаці чалавек, якія вучыліся на маім курсе, ажно шэсць чалавек пацягнуліся туды! І з тых шасці чалавек Каця Стасевіч, Андрэй Каляда сталі прафесарамі, а Ліда Іванова, Валера Мароз—выкладчыкамі.

Я некалькі гадоў таму зрабіў кнігу «Выпускнікі Беларускай Акадэміі Мастацтваў», там усе яны ёсць, з 1949 па 2004, больш за 5000 імёнаў, больш за 200 персанальных артыкулаў. Рэктар Смольскі гэтую кніжку прэзідэнту ўручаў. Відаць таму Каляду і турнулі (смяецца). Столькі гадоў Акадэміі аддаў. З 1989 па 2000 быў прарэктарам, па 2008—прафесарам, а да гэтага ў 1967-1971 выпусціў там свой першы курс. Дзякуй Богу, жывыя яшчэ гэтыя артысты, мае вучні—заслужаныя артысты Сяргей Краўчанка, Наташа Качаткова, народны артыст Саша Ткачонак, Ала Ілляшэвіч, Юра Лясны, цяпер дырэктар «Хрыстафора»… Потым праўда ў сувязі з навуковай працай, напісаннем кандыдацкай давялося сканцэнтравацца на выкладанні ў Педінстытуце. Але чвэрць стагоддзя Акадэміі аддаў…

Я ж вярнуўся ў тэатральна-мастацкі інстытут на хвалі Беларускага Адраджэння. Шаранговіч мяне запрасіў на пасаду прарэктара па навучальнай працы, у нас з ім было некалькі сустрэчаў. Я ж не хацеў пагаджацца—Каляда і адміністрацыйная работа? У мяне ж ёсць мой Народны тэатр, пра што вы кажаце? Не-не-не.

Але перспектывы распаўсюду беларушчыны пераканалі мяне і я пагадзіўся. Яшчэ не было Закону аб мовах 1990 года, а 28 снежня 1989 года Савет Беларускага дзяржаўнага тэатральна-мастацкага інстытута прыняў маю праграму пераводу інстытута на беларускую мову навучання. За тры наступныя гады я перавёў 65% навучальных дысцыплін на беларускую мову. У мяне нават філасофію, эстэтыку, замежныя мовы па-беларуску чыталі. Гэта сапраўды была адраджэнская акцыя. За першы год я не меў аніводнага выходнага, працуючы па 14-16 гадзін на дзень. Рэктар Шаранговіч таксама напачатку не меў калі дыхнуць «Я ж мастак… я ж мастак… я ж калі не пастаю з пэндзлем, я ж зусім…» Дык ён урэшце пачаў нядзелямі працаваць у майстэрні, я ж без выходных—год. Усё было перакладзена—ад шыльдачак на дзвярах да праграм. Саветы на беларускай мове, рэктарат—па-беларуску. Але нікога не гвалтавалі, нікога не заганялі, з усімі загадчыкамі кафедраў, з усімі службамі дамаўляліся. Тры гады ішлі курсы беларускай мовы, якія вёў мой калега Віктар Андрэеевіч Беркіш і іншыя выкладчыкі, якіх я запрасіў не толькі з гледзішча ведання мовы, але і інтэлекта, культуры беларускасці. Часта, асабліва ў той час, уся гэтая лапцюжнасць, усе гэтыя аборкі выцягваліся і падаваліся нібыта нацыянальная адметнасць. Гэта вельмі непраўдзіва—у беларусаў заўсёды былі пласты інтэлігентнасці, адукаванасці, далікатнасці, выхаванасці, вытанчанасці—усяго гэтага было. Таму тут мы паціху, мякка, хораша… У нас у інстытуце і беларусы, і рускія, і ўкраінцы, і яўрэі—усе пайшлі на гэтыя курсы, бо там выкладалі не проста людзі, што добра размаўлялі па-беларуску, яны сапраўды ведалі і гісторыю і культуру краіны і мелі адпаведны адукацыйны і інтэлектуальны ўзровень. Ніхто нічога не навязваў, а за тры гады ўвесь склад інстытута прайшоў праз гэтыя курсы.

І яшчэ мы з Шаранговічам прабілі змену назвы—з 25 лістапада 1991 года наша ўстанова стала называцца Беларускай акадэміяй мастацтваў.

Але потым усе гэтыя працэсы былі згорнутыя. Напачатку, пасля абрання прэзідэнта, усё яшчэ было вельмі ціха, а потым, пасля рэферэндума 1995… Шаранговіча знялі ў 1997 і я быў вельмі здзіўлены, што мяне пакінулі—гэта ж была мая праграма беларусізацыі. Прыйшоў новы рэктар Смольскі, але ён убачыў, які аб’ём працы я зрабіў. Калі я сыходзіў 362 беларускамоўныя праграмы былі выдадзеныя, а калі прыйшоў—аніводнай. Усё сам вычытваў, сам рэдагаваў… А з прыходам Смольскага пачаліся адваротныя працэсы. Але яшчэ ў 1998 годзе на мастацкі факультэт большасць абітурыентаў абралі беларускую мову для пераказу. Потым, у сувязі з катастрафічным змяншэннем беларускіх школ, гэтыя адносіны кардынальна змяніліся. Больш за тое, рэктарат хутка зарыентаваўся і памяняў усе шыльдачкі назад на рускамоўныя. Тут і ёмкіх словаў не знайсці.

Звальнялі мяне вельмі проста. Адзін раз рэктар выклікаў, як кажуць «мягонько» папярэдзіў

-Что это такое в Интернете… Свободный театр… Коляда

-І што? Так, Наташа Каляда, гэта ж мая дачушка… і, дарэчы, Халезін гэта ж мой зяць

-Да? А я и не знал.

-Дзецям дапамагаю толькі, п’есы перакладаю.

Усё, быццам бы гэта закончылася. А потым прайшоў нейкі час і выйшла кніга «Пакаленне Jeans» у маім перакладзе… як кажа той стары габрэй у Адэсе «И вам это надо было?»

Так і ён мне тое самае кажа:

-Нашто вы гэта зрабілі? Яшчэ і ў Інтэрнэце выклалі, што пераклад Каляды

-Дык гэта ж мой пераклад, і мае дзеці… Што тут дадаць—смех у залі і яшчэ, як кажуць, пауза

Гэта было ўжо сур’ёзна. Звольнілі банальна—проста не працягнулі кантракт. Я атрымаў паперку: «В связи с окончанием заключенного контракта уволить…» Вось так развітваюцца пасля дваццаці пяці гадоў працы. Пасля столькіх кампліментаў, вось стужка ляжыць са зладжанага акадэміяй святкавання майго шасцідзесяцігоддзя… Гэта ўсё Смольскі вёў. І вось той-жа чалавек, побач з якім плённа працавалі столькі гадоў…

Але звальненне было не адразу—спачатку хацелі вымусіць мяне да добраахвотнага сыходу. Калі ў 2008 былі ўведзеныя даўно абяцаныя сур’ёзныя даплаты за навуковыя ступені, мяне яны дзіўным і незаконным чынам не закранулі—знялі нават тую кандыдацкую, што была дагэтуль—мой аклад, аклад прафесара з саракапяцігадовым педагагічным стажам складаў усяго каля 200 долараў… Рэктар сказаў: «Какие доплаты? Его вообще надо отсюда гнать!»

І я ўжо рыхтаваўся сыходзіць, толькі педагагічная этыка абавязвала давесці да выпуску курс набраны мной некалькі гадоў таму. Не далі, не давёў….

У мяне своеасаблівая педагогіка. Я не проста выкладаў выразнае чытанне ў педінстытуце, а я яшчэ і арганізаваў там гурток, які неўзабаве стаў лаўрэатам Усесаюзнага конкурсу самадзейных калектываў, а потым і атрымаў пачэсны статус Народнага тэатра. 25 гадоў я вёў гэты тэатр, гэта сапраўднае маё дзіця.

Я закончыў інстытут, атрымаў накіраванне ў Купалаўскі тэатр, хаця я ўжо год там працаваў, у масоўках бегаў, але ў адным спектаклі ў мяне была невялічкая роля. Была такая п’еса Пятра Васілеўскага «Вера, Надзея, Любоў» і там была такая абсалютна незразумелая роля Час. Гэта мне трэба было казаць з другога яруса дзве старонкі тэксту—такі маналожак—унізе сядзелі, здаецца, Віктар Тарасаў і Галя Ваксман. І вось я над імі там… Гэта ўсё таму, што Саннікаву вельмі падабаўся мой голас, асабліва калі трошку мы выпівалі ў яго дома, ён заўсёды прасіў, каб я паспяваў. І аднойчы там быў кампазітар Дзмітры Лукас з Марынай Троіцкай—галоўным рэжысёрам Беларускага радыё. І калі я праспяваў, Марына спытала ў Саннікава: «Костя, почему этот мальчик до сих пор не на радио?» (смяецца)

А з 1-га сакавіка 1963 быў прыняты на выкладчыкам-пагадзінавікам у Педінстытут на кафедру рускай мовы. Я прыйшоў да Мікалая Іванавіча Гурскага, які ў нас калісці выкладаў рускую літаратуру, каб уладкавацца ў інстытут дзеля падпрацоўкі—у тэатры нам, маладым артыстам, плацілі мізэрныя 65 рублёў і яна была патрэбная.

Гурскі сустрэў мяне жартаўлівым (адносіны артыстаў з педагогамі і старэйшымі калегамі вельмі хутка пераходзяць на кароткую нагу):

-Придешь мне тут первокурсниц портить?

-Да что вы, Николай Иванович, не волнуйтесь—вам останется!

-Ну ладно, черт с тобой!

Вось так, дзеля падпрацоўкі, я пачаў працаваць у педінстытуце. Мне спадабалася, хаця і ў тэатры справы ішлі добра. Я за чатыры гады сыграў чатыры галоўныя ролі! Цяпер і па дзесяць гадоў чакаюць на галоўную ролю. Ужо і тады Гена Аўсянікаў на некалькі гадоў старэйшы за мяне, які ўжо 8 гадоў працаваў у тэатры, бегаў са мной вымазаны ў марылцы ў масоўцы ў «Эзопе». І толькі праз 10-12 гадоў ён «праклюнуўся» ў Макаёнку.

Пагадзінавікам я прапрацаваў у інстытуце ўсяго тры месяцы, а ўжо ўвосень мяне ўзялі на паўстаўкі. У шэсцьдзесят пятым, а я тады ўжо працаваў і на кафедры беларускай мовы, неяк падыходзіць да мяне… як ты заўважыў, я гігант ростам, а ён яшчэ гіганцей (смяецца)… сталы чалавек і просіць дазволу пабыць у мяне на занятках. Адзін раз пабыў, другі… Сядзеў поўныя заняткі. Як высветлілася гэта быў славуты філолаг, загадчык кафедры Фёдар Міхайлавіч Янкоўскі. Аказваецца ён поўнасцю мой рэпертуар у Купалаўскім тэатры ведаў і чуў многія многія мае перадачы, калі я чытаў на радыё вершы і прозу. На маё здзіўленне ён адказаў: «У мяне ж радыё працуе… і я ж калі-некалі ў тэатр хаджу» (смяецца).

І вось аднойчы ён мне прапануе цалкам перайсці на працу ў Педінстытут:

-Я што, для таго канчаў тэатральны інстытут, акцёрскі факультэт, каб у Педінстытуце…

Праходзіць нейкі час, ён усё да мяне на заняткі ходзіць. І раптам зноў прапануе прагуляцца і пагутарыць. Як цяпер памятаю, гэта было ў красавіку месяцы.

-Вы харошы артыст. Я паглядзеў у тэатры…

-Не вы первый это говорите

-Але такіх артыстаў у тэатры… ёсць і не адзін.

-Ну и что? Я на своем уровне

-Так, а вось не хацелі б вы стаць першым і лепшым? Пераходзьце да нас. Вы адзін, хто гэтую дысцыпліну выкладае. Не ў Педінстытуце, а ў Рэспубліцы…

-И что?

-Сканцэнтруецеся на выкладанні, паступіце ў аспірантуру.

-А это что?

-Гэта нейкая ступень навучання. Тыя, хто заканчвае аспірануру, найчасцей абараняюць дысертацыю і становяцца кандыдатамі навук

Вось так ён са мной па-беларуску, а я з ім па-руску. У Купалаўскім тэатры ніколі ж па-беларуску не гаварылі, ні на рэпетыцыях, ні за кулісамі, толькі спектаклі. Ніводзін рэжысёр, тым больш яны ўсе былі з Расеі… ды і гэтых адвучылі, а яны…

А Фёдар Янкоўскі, камандзір партызанскага атраду, ваяваў яшчэ ў фінскую, цяжка паранены, сям’ю загубілі фашысты, у чалавека найскладанейшы лёс. Якія ён глыбокія празаічныя абразкі пісаў… калі не чытаў, абавязкова знайдзі і пачытай.

-Коляда и наука?

-Многія так кажуць—вы сябе не ведаеце.

-А вы что-то во мне… да?

-Мне здаецца

У артыстаў вядома «самолюбие»… Гэтым ён мяне і купіў! (смяецца)

-И что, мне из театра уходить?

-Не, вы, вядома, іграйце, але… даігрывайце ролі, што ў вас ёсць… Навука гэта такая справа, што патрабуе ўвагі.

І раптам у мяне нешта—раз— і пераключылася. Прыходжу дадому, паведамляю сямейнікам. Яны, ведаючы мой характар—вырашай сам! І як заўсёды было і раней я—бэмц!—прымаю рашэнне.

І вось я падаў дакументы на конкурс на пасаду, я, праўда, толькі заяву напісаў, а ўсё Фёдар Міхайлавіч сам падрыхтаваў, і чакаю на адказ. І вось ён тэлефануе мне, калі мы з тэатрам знаходзіліся на гастролях у Кіеве, і паведамляе—прайшоў—на старэйшага выкладчыка. А я: «А што гэта такое—старэйшы выкладчык?» (смяецца) Артысты, яны такія, адным словам.

З-за недахопу грошай даводзілася шмат працаваць на радыё, стаўкі ў мяне не было, таму я столькі працы набіраў па розных рэдакцыях, што вельмі шмат і ў розных праграмах гучаў мой голас. Была такая тэлеперадача «Беларуская літаратура ў школе», у якой я не аднойчы прымаў удзел. Яе вялі Шаліхін і Бастон. І аднойчы нешта там здарылася і мне прапанавалі быць вядучым гэтай перадачы. Я гэтую перадачу правёў з 71 па 91 гады. Дваццаць гадоў! Там і мае сцэнары былі, і я сёе-тое ставіў, таму што хацеў такую перадачу для школы, якую б цікава было б глядзець. І потым шмат дзяцей паступала на філфак Педінстытуту менавіта дзякуючы перадачы, яны так і пісалі ў сваіх лістах.

- А як вы прыйшлі да беларушчыны?

- Гэта ў мяне адтуль, з дзяцінства. Як вось цяпер усё больш і больш прыходжу да таго, што гэта ўсё зямля Наваградская. Я ж сам нарадзіўся ў вёсцы Панямонь Наваградскага раёну, але ў вайну немцы спалілі нашу вёску і мы з бацькамі пераехалі ў Наваградак і там вось гэты дамок пад самым замкам дагэтуль стаіць. Адтуль беларускае слова, цікавасць да мовы. А мовы там былі розныя. Там у мяне побач жылі дзве бабулькі-полькі, а потым я пасвіў кароў галоўнага хірурга горада і аднаго яўрэя, што недалёка ад нас жыў. Ідыш, польская, беларуская, руская—усё гэта я з дзяцінства чуў.

Настаўніца рускай мовы і ліатаратуры была вельмі цікавая. Можа адтуль і мае пераклады—імкненне паяднаць рускую літаратуру і беларускую мову. Я, дарэчы, абсалютна не супраць, каб руская была другой, але толькі другой, дзяржаўнай мовай. Чаму ў Швейцарыі чатыры мовы і ўсе маюць роўныя правы?А тут, на табе…

Яшчэ дзядзка мой, яго інтэлігентнасць, яго прыгожае рускае маўленне, але пры тым ён паўтараў мне: «Почему так к белорусскому языку относятся? Да он же такой милозвучный!»

У Наваградку маці мяне заўжды пасылала на рынак, самага маленькага, купляць тваражок. Бо Андруша як той стары жыд—пакуль усё не памацае і не пакаштуе—не купіць. Мая дзіцячая памяць вельмі добра замацавала беларускамоўнае асяроддзе і таму, калі я прыйшоў у Купалаўскі тэатр, то быў шакаваны, што там, акрамя спектакляў, было не пачуць беларускай мовы. На тэлебачанні і радыё былі адзінкі, але нават цяпер і не магу ўспомніць—ці былі ўвогуле.

Зямля, Радзіма былі вызначальнымі. Мне ўвогуле ніколі не быў зразумелы гэты падзел—вялікая Радзіма, малая Радзіма. Ды ніколі я б не назваў сваёй Радзімай Савецкі Саюз, як у той песні, бо ў мяне мая Панямонь, мой бераг Нёмана, дзе дзядзькаў дамок дагэтуль стаіць.

- А як Вы прыйшлі да перакладу?

- Спачатку толькі з чыста вытворчых патрэбаў, паколькі, як я ўжо згадваў, я прышоў у тэатральна-мастацкі інстытут і прапанаваў праграму сістэмнай беларусізацыі, якую савет установы прыняў да выканання і якую самому ж давялося выконваць. Як вядома «инициатива наказуема» (смяецца) Акурат тады і зацьвердзілі патрабаванне па дыпломных спектаклях на акторскім аддзяленні. Усяго павінны былі быць чатыры спекаткалі—два па беларускай драматургіі, адзін—замежнай драматургіі, але на беларускай мове, а адзін мог быць з рускай драматургіі і па-руску. Так і з’явіўся мой першы пераклад— «Нора» Ібсэна.

На восем актораў атрымаліся чатыры дыпломныя спектаклі: вадэвіль «Беда от нежного сердца», «Старыя жарты на свежай саломе» Давыдзькі, «Прадыслава» Іпатавай і «Нора». Такога ніколі не было і не будзе—яны прайшлі 54 разы! Былі нават гастролі ў Гомелі. І гэта з дыпломнымі спектаклямі.

У хуткім часе пасля таго, як я пераклаў «Нору» Галя Дзягілева з тэатру «Зьніч» надумала паставіць там «Кроткую» Дастаеўскага і папрасіла мяне перакласці. І да гэтага часу калі-некалі гэты спектакль там ідзе. Я не памятаю, хто менавіта, але нехта мне сказаў: «У цябе так добра выходзіць! Вазьмі ты нармальна Дастаеўскага». Пачаў я з апавяданняў. Пачаў перакладаць, а Дастаеўскі ж зацягвае. І на сёння ўсе апавяданні перакладзеныя і выдадзеныя. Выйшла дзве кнігі.

Хаця цяга да перакладу рускай літаратуры была і раней. Я напрацягу апошніх трыццаці з хвосцікам гадоў браўся за «Белыя ночы» і ўвесь час адчуваў, што не дам рады. І вось калі я ўжо заканчваў перакладаць другі том твораў Дастаеўскага, я прыйшоў увечары дадому, выпіў моцнай кавы і да 4-5 гадзін раніцы і зрабіў гэты пераклад.

- А калі і як Вы вырашылі звярнуцца да Буніна?

- Для мяне тое рускае маўленне, тая вялікая і магутная руская мова (смяецца) з юнацтва асацыявалася з Буніным. І вось калі ўжо ў дзевяностыя я прачытваў Буніна наноў, то быў уражаны багаццем і гучаннем, інтанацыйным багаццем, разнастайнсцю пераліваў, эмоцый, думак. Мова настолькі вытанчаная, што часам гадзінамі сядзіш і не можаш знайсці гэты код. Калі казаць пра эстэтычнае задавальненне, то Бунін мне прынёс і як актору, і можа як проста чалавеку, які нешта ў мове чуе, процьму эмоцый. Перакладаць непараўнальна цяжэй, чым Дастаеўскага. Дастаеўскі бярэ глыбінёй, а Бунін—вытанчанасцю. Такая нюансіроўка чалавечых пакутаў… У Дастаеўскага яна цяжкая, прыгнятальная, а ў Буніна яна, ёсць добры рускі выраз—»с истомой».

Пачаў я з «Міцевага кахання». Я ў маладосці падобны быў—чалавекам абсалютна «без ліхтара» ў галаве, адвязанасць поўная. І вось пераклаў і перачытваю, я маю такую дурную звычку (смяецца). І, Божа, можа ж беларуская мова!

Я чаму не згодзен з падзелам на мастацкі пераклад і проста пераклад. Іншыя скажуць—у вас падрадкоўнік? А я што—па-за радкамі буду перакладаць? (смяецца) Пераклад прозы накладае пэўныя абавязкі што да дакладнасці! Не варта быць такім нахабным ці самаўпэўненым і верыць, што ты можаш паправіць ці палепшыць Дастаеўскага, Буніна, Чэхава… У мяне ж і зборнік перакладаў класічных п’ес выйшаў «Лялечны дом»—Чэхаў, Тургенеў, Горкі… Ёсць там і пераклады аўтараў з далёкага замежжа, якія я рабіў усё-такі з рускай мовы, што добрасумленна пазначыў. Што рабіць—надта ж падабаліся мне тыя п’есы!

- А над чым працуеце цяпер?

- Ужо выходзіць новая кніга, якую я зрабіў па прынцыпе discordia concors—спалучэнне неспалучальнага—там разам «Лолита» Набокава і «Веселый солдат» Астафьева. Цікавая дэталь, у кнізе будзе пазначана ў інфармацыі пра перакладчыка: «Андрэй Каляда—з 1 снежня 2008 года—вольны мастак, поўны пенсіянер» (смяецца)

І вось цяпер наступную раблю. Добрая будзе кніжка. Тры Нобелеўскія лаўрэаты! Пастэрнак «Доктор Живаго», Шолахаў «Судьба человека» і, напэўна,»Жеребенок», а таксама «Один день Ивана Денисовича» Салжаніцына—адзіную яго сур’ёзную літаратурную рэч.

Нядаўна вось мой зяць, Міколка Халезін, які мяне то дзедам называе, то прафесарам (усміхаецца), прапанаваў запісаць усё гэта і на аўдыё, каб кніга з дыскам была. Гэта толькі цяпер да нас даходзіць такая сусветная тэндэнцыя. Вунь такая новая кніга Хадановіча ляжыць у мяне на паліцы. Мы так і кнігу біяграфій «Адзін з нас» выдавалі ў Свабодным тэатры.

Усе мае пераклады і аўдыёкнігі зробленыя для таго, каб засведчыць, паказаць, што па-беларуску руская класіка гучыць! Але для гэтага трэба, каб Каляда прачытаў! (смяецца) На жаль, мае вушы не чуюць, хто гэта мог бы зараз зрабіць тут. Таму што страчанае чуццё маўлення…

Дык вось, я таксама ўключу ў маю новую кнігу і Нобелеўскія лекцыі. Праўда там у Шолахава… паўтары старонкі. Вось у Бродскага… Я дарэчы толькі-толькі вялікі праект закончыў на замову—прачытаў 105 вершаў Бродскага і Нобелеўскую лекцыю, на рускай мове. Я над яго лекцыяй працаваў больш, чым над раманам Караткевіча «Каласы пад сярпом тваім»… Тут ужо акторскае згуляла—я ўяўвіў, што такое выйсці на гэтую кафедру, стаў чапляцца. Паўтары тыдні працаваў.

І яшчэ вось падхалтурыў нядаўна Міхаіла Велера. Гэта ўсё пойдзе і за мяжу.

- А якая гэта па ліку запісаная вамі аўдыёкніга?

- Палічыць няцяжка, але навошта—былі б наступныя! (смяецца)

Вось яшчэ зяць прапанаваў зрабіць амбітную аўдыёкнігу маіх улюбёных аўтараў «Андрэй Каляда. Мае Нобелі. Аўдыёзбор» (смяецца). Пакуль у мяне спіс на дванаццаць персон. Маім першым нумарам ідзе Дастаеўскі «Бесы», потым Бунін «Окоянные дни», «Старый повар» Паўстоўскага…

- І апошняе пытанне. Як пачалося і як працягваецца Ваша супрацоўніцтва са Свабодным тэатрам?

- Пачалося з кнігі перакладаў маладых беларускіх драматургаў «Пакаленне Jeans». Я тады сказаў дзеткам, «вы тут пачынаеце ў Беларусі культурны праект… як да вас не даходзіць, што гэта трэба рабіць па-беларуску!». Былі ў Свабодным тэатры два спектаклі па-беларуску, а цяпер вось толькі калі-некалі трасянку ўстаўляюць. Мяне гэта страшэнна не задавальняе, я лічу, што гэта няправільна. Чаму Ізраіль адрадзіўся і выстаяў на іўрыце? Вы ж падумалі б! А яны кажуць—спачатку дэмакратыя, потым ужо такія пытанні. А я ім кажу: «Я буду рабіць сваю справу». Так і з’явілася гэта кніжка. Цяжка яна выдавалася. Дапамагла мне стрыечная сястра з Амерыкі. На гэты час ужо шэсць кніжак дапамагла выдаць. «Беларускае літаратурнае вымаўленне» ў сем краін свету пайшло, гэта ж таксама дзякуючы ёй. А ў дзяржаўнай «Мастацкай літаратуры» рукапіс першай кнігі перакладаў Дастаеўскага тры гады ляжаў!

Пасля «Пакалення Jeans» усё, што выдавалася Свабодным тэатрам, выходзіла і ў беларускай версіі, якую я рабіў. Колькі ўжо кніг!

Яшчэ вось другі год выкладаю ў студыі «Fortinbras», дапамагаю як магу. Кантакты, як кажуць, самыя сямейныя!

- Дзякуй за шчырую размову! Віншую яшчэ раз з важнай круглай датай! Зычу здароўя і плённае працы!

Запісаў Кірыла Ільніцкі