Мікола Аўрамчык: Коласу спадабаўся мой верш – і ён перадаў яго Купалу

Аўтар легендарнага «Сказа пра Лысую Гару» распавёў, як трапіў у беларускую літаратуру і атрымаў паліто ад Машэрава.

8 мая не стала найстарэйшага беларускага пісьменніка Міколы Аўрамчыка. Прапануем вашай увазе гутарку, якую да 90-годдзя рабіў з ім журналіст Глеб Лабадзенка.

«Купала без шапкі, як прарок, стаяў над масай людзей…»

— Ну так, атрымліваецца, што старэйшына… — кажа Аўрамчык. – Калі глядзець па даце нараджэння, то так яно і выходзіць…

— А хто вашыя лепшыя сябры былі сярод пісьменнікаў?

— Самы блізкі – Пімен (Панчанка – аўт.) і Брыль. Мележ. Шамякін. І, канешне, мой настаўнік, які сябрам стаў маім – Аркадзь Куляшоў. Ну і з Максімам (Танкам – аўт.) у мяне былі вельмі сяброўскія адносіны. Я ў яго працаваў 7 гадоў у «Полымі».

Мікола Аўрамчык. 1938 год, Менск, курсы пры Саюзе пісьменьнікаў для творчай моладзі з рэгіёнаў

— Я чытаў, што ў літаратуру вас увёў сам Колас. Гэта праўда?

— О, ну гэта ўнікальная гісторыя!

— Дык распавядзіце!

— Прыйшлі яны – Купала, Колас, Лынькоў, Эдзі Агняцвет – да нас у педінстытут на сустрэчу са студэнтамі. У 1939 годзе, у красавіку – недзе пятага ці шостага, не помню дакладна. І раптам мяне штурхаюць: «Глядзі, Колас узяў твой верш чытае!..» У нас выдаваўся машынапісны часопіс «Наша творчасць» – і нехта яму экзэмпляр на стол паклаў. Я спалохаўся страшна! Колас верш чытае – мой! Купала ўзяў акуляры, таксама прачытаў, нешта яны пагаварылі. Колас падымаецца і кажа: «Мы азнаёміліся з вашым часопісам, і нашую ўвагу прыцягнуў верш Аўрамчыка «Адлёт жураўлёў», запрашаем аўтара на сцэну…» Мяне – першага на трыбуну! Я, канешне, выйшаў на трыбуну паслухмяна, а вершаў жа не падрыхтваў ніякіх… Пачаў лэпаць сябе па кішэнях – у тую пару ў мяне часта бывалі рукапісы з сабой, чарнавікі. Няма! У першых радах пачалі ўжо хіхікаць.

— А што вы, свае вершы на памяць не ведалі?

— Тады – не, толькі некаторыя. Але перад такой аўдыторыяй… Там жа тысячная аўдыторыя, вялізная зала!.. І я, не найшоўшы нічога, лупянуў па памяці два вершы! «Адлёт жураўлёў» (паслухаць верш Міколы Аўрамчыка «Адлёт жураўлёў» у аўтарскім выкананьні можна ТУТ ) і нейкі другі, не помню, нешта такое патрыятычнае. Аўдыторыя прыняла добра. Пасля яны пачалі выступаць самі. Купала чытаў верш «А мы сабе сеем і сеем» і ўрывак з паэмы «Тарасова доля». Колас чытаў верш «Прывітанне Маскве» і нейкаму з’езду верш, які тады быў…

— І хто з іх лепш вершы чытаў?

— Канешне, Колас! Купала – страшэнна дрэнна… Хаця! Я вам скажу такую справу: Купалу я больш бачыў і больш з ім бываў у розных сітуацыях да вайны. І калі я ўбачыў, як Купала чытаў на могілках верш памяці Эдуарда Самуйлёнка… Я быў проста крануты… Снег падаў… Ён без шапкі, як прарок стаяў над масай людзей… Верш гэты кароткі, там радкоў 12 ці 16… Ён чытаў проста патрасальна! А тут, у інстытуце, ён чытаў “А мы сабе сеем і сеем” – доўгі страшэнна верш! І чытаў ён яго дрэнна, чамусьці трошкі рот крывіў улева. І неяк гнусава: «А-мы-са-бе-се-ем-і-се-ем…» У выніку ў зале пачалося трошкі ажыўленне…

«Калі я прыехаў у Мінск, усе пісьменнікі ўжо былі рэпрэсаваныя ці растраляныя…»

— Тая спагада Коласа прынесла вам творчыя дывідэнты?

— Назаўтра ў газетах напісалі пра гэта… Прычым Коласу нехта тады падсунуў сшытак чысты, каб ён напісаў водгук. І ён алоўкам напісаў на першай старонцы, што верш «надзвычай свежы, па сіле і эмацыйнасці я стаўлю яго ў рад такіх вершаў, як лермантаўскі «Парус». І газеты далі ўсё гэта, надрукавалі.

— А Купала з Коласам ужо на той час лічыліся першымі пісьменнікамі?

— Дык нікога ж не было. Як я прыехаў у Мінск, усе пісьменнікі ўжо былі рэпрэсаваныя ці растраляныя… Але мы, вясковыя хлопцы, яшчэ тады далёка не ўсё гэта ведалі…

— А з кім яшчэ з сённяшніх класікаў вы тады кантактавалі?

— З Бядулем. Нават аднойчы давялося разам выступаць. Яго запрасілі да нас у інстытут вершы чытаць, у 1940 годзе. І ён сказаў: адзін не хачу, давайце яшчэ каго з вашых. І Бядуля нават захацеў, каб я першы чытаў. І я чытаў перад ім і перад вялікай аўдыторыяй… А потым нават праводзіў яго дахаты.

— Мікола Якаўлевіч, а адчувалася тады напружанасць – пасля страшных сталінскіх рэпрэсіяў 1930-х гадоў?

— Ведаеце, вось тады разам з Купалам і Коласам прыйшла і Агняцвет. А яна была сакратаром камсамольскай арганізацыі, усе казалі, што яна «стукачка». Мікола Хведаровіч, калі вярнуўся з высылкі, распавядаў мне гісторыю. Куляшову, кажа, я дараваў, а Эдзі не дарую… Калі Мікола сядзеў, Куляшова выклікалі на вочную стаўку. І следчы пытаў, ці ведаеш яго, Хведаровіча,што можаш сказаць. Куляшоў адказаў: «Канешне, ведаю – наш пісьменнік. Нічога такога сказаць не магу… Толькі што ён Пушкіна пераклаў – дык мне не вельмі падабаецца…» Следчы парыраваў: «А вы думаеце, вы «Анегіна» дасканала пераклалі?..» Дык Куляшоў пасля прасіў прабачэння ў Хведаровіча: даруй, маўляў, калі што не так тады сказаў… А Эдзі, як сакратарка камсамола, напісала рэзалюцыю «згодная» на даносе ці на заяве. І не папрасіла прабачэння… Чаго Фадзееў загінуў, расейскі пісьменнік? Мне Кузьма Гарбуноў расказваў, як яны, хто ўцалеў, званілі Фадзееву начамі, вярнуўшыся з ссылак: «Сашка, ты жа, б…, ты такое…» І ў выніку Фадзееў застрэліўся. Ён жа ставіў на ўсіх подпісы…

«Маці мне да смерці заяўляла, што беларускай мовы няма…»

— Мікола Якаўлевіч, які ваш першы ўспамін з дзяцінства?

— Прыезд маці аднекуль, па-святочнаму апранутай. Кніг прывезла, брашуры нейкія, партрэты. Аказваецца, гэта быў 1926 год, сакавік месяц – першы з’езд беларускіх сялянак у Мінску, яна была дэлегаткай гэтага з’езду – і прывезла гэта ўсё.

— А бацькі пісьменныя былі?

— Так сказаць – было б смешнавата. Мама чытаць чытала, і многа вельмі чытала. Пісаць не ўмела, не пісала нічога, хоць дзьве зімы вучылася ў царкоўна-прыхадзкой школе. Бацька ніколі не чытаў, пісаў бязграматна, але почырк вельмі прыгожы быў…

— Дык а вы ў каго такі пісьменны?

—Я?.. Скажу вам адную рэч – толькі не здзіўляйцеся. Мая маці і да смерці мне заяўляла, што «няма беларускай мовы, гэта вы выдумалі яе». Гэта ведаеце чаму так? Таму што мае быцькі і ўвесь гэты радавод іх былі блюдалізы. Маці з сямі гадоў была наймічкай у панскім маёнтку, бацька працаваў на панскай стайні. Дзед, мамін бацька, на бровары дэгустатарам быў – і стаў алкаголікам. Таму памешчык і ўзяў у двор яго дачку сямігадовую. І маці мне так казала – а якраз жа была беларусізацыя, і яна міжволі навучала мяне і па беларускаму лементару, і па рускаму буквару, яшчэ да школы. Бачыце, якія бываюць метамарфозы ў жыцці?

— Маці вам так казала, дык а хто давёў, што беларуская мова – ёсць?

— Гэта настаўніца мая. Пад яе ўплывам я і пачаў вершы пісаць – у пятым-шостым класе.

— Адразу па-беларуску?

— Я не знаю, на чым гэта было! Па-ўсякаму! А калі ўжо пачалі праходзіць Багдановіча, Купалу, Коласа, Чорнага — тады пабачыў, як правільна пісаць.

«Канваір у лагеры шкадаваў мяне – і цішком насіў бутэрброды…»

— Мікола Якаўлевіч, ведаю, што вы былі ў палоне ў часе вайны…

— У палоне я прабыў каля трох гадоў… Спачатку – перасыльныя лагеры. Першы – у Ноўгарадзе, які трымалі іспанцы. Адтуль я вельмі лёгка і проста ўцёк. Павезлі нас абрабляць плантацыю капусты за горад. Поле, жыта, хляўчук… Я паглядзеў – і дзёрнуў за гэты хляўчук. Па жыце, па жыце – і пабег. І ніхто з іх не заўважыў! Прайшоў, відаць, кіламетраў восем. Прыйшоў на бераг возера. Вёска. Што рабіць? Я ведаю, што немцы тут ці іспанцы. Бачу – каза пасецца, прыйшла жанчына яе даіць. Я прапрасіў яе даць якога адзення. Яна пайшла. Гляджу – ідуць немцы два! Я ў лес, а ў іх пачаў сабака брахаць – і знайшла мяне тая аўчарка, паймалі яны мяне, у машыну пасадзілі. Думаў – растрэльваць вязуць, а яны мяне прывезлі ў лагер… І самае цікавае – ні тады, ні пасля ў мяне ў кішэні гімнасцёркі не знайшлі вось гэта… (Мікалай Якаўлевіч дастае з шуфляды… студэнцкі білет і залікоўку 1939 года!.. – аўт.)

— О, дык я зараз пагляджу, як вы вучыліся!..

— Што там, сярэдненька вучыўся… (не хлусіць – аўт.)

— І дзе вы далей у палоне былі?

— У Расіі збольшага, у розных лагерах. Пасля быў лагер смерці ў Дзвінску (Латвія), адтуль павезлі ў Нямеччыну – на каменнавугальныя шахты каля Дортмунда.

— Наглядалі так – што не ўцячэш?

— Дзе там! Ахова з аўтаматамі, лагер абкружаны электрычным дротам, вывозяць на платформах на шахту, канваіры пільнуюць...

— Аднак, слухайце, атрымліваецца – што вас палон у пэўным сэнсе ад смерці ўратаваў – усё ж не пад кулямі хадзіць…

— Калі так казаць, дык мяне ўратаваў немец, нават два немцы. Адзін – у перасыльных лагерах, ён прыносіў мне бутэрброды. Пэўна, шкадаваў, бо я там самы маладзенькі быў, худы вельмі… У яго на грудзях быў крыж яшчэ з 1915 года, казаў, што сам быў у Францыі ў палоне… Другі немец выратаваў так. Мяне разам з іншымі палоннымі везлі са шпіталю, пэўна, назад на шахту – у цягніку, у таварным вагоне. Раптам цягнік спынілі – і мяне (а я стаяў крайні) забіраюць да “баўэра”. Так я стаў працаваць на баўэра – аднак гэта таксама лічылася палонам, бо за намі наглядаў канваір. Але кармілі добра, елі тое самае, што і гаспадары… Гэта мяне ад галоднай смерці ўратавала… Вызвалілі мяне 22 красавіка 1945 года ангельцы…

«Ведаеш, я лічу сябе шчаслівым…»

— Мікола Якаўлевіч, я на вас гляджу, слухаю – і карціць спытаць: на колькі вы сябе адчуваеце?

— Ты ведаеш, шчыра прызнацца, у мяне ўжо нешта было, як лекары кажуць, «мікра»… Відаць, увесну гэта здарылася. І вось з гэтага адбыліся нейкія змены… А так – у мяне адчуванне было як гадоў у 60… Яно, можна сказаць, і цяпер такое, але бывае ўжо, што трошкі не арыентуюся ў хадзьбе так, нядрэнна ўжо ўзяць кіёчак… Стаў не так есці, вельмі мала… Але затое стаў піць. Штодзённа – стопку гарэлкі ў абед. Шкада, што ты зараз на машыне…

— Наступны раз без машыны прыеду…

— Наогул, ведаеш, Глеб, я сябе лічу шчаслівым чалавекам. Хаця мае сябры смяюцца, калі я так кажу – Макаёнак смяяўся: «Цябе ўсё жыццё ў чорным целе трымаюць, а ты сябе шчаслівым лічыш»… Усякае, канешне, было – не выпускалі мяне ніколі за мяжу, скажам, першы раз не выпусцілі ў Варшаву з Уладзіславай Францаўнай, удавой Купалы… Але ўспаміны: як я пачынаў пісаць, як гэта было сустрэта… А пасля вайны – і друкаванне, і праца… Мяне пыталі, чаму я не застаўся пасля вызвалення з палона там, на Захадзе. І сапраўды – у мяне на вачах сотні заставаліся. Але для мяне ёсць – Радзіма, мова, бацькі. Як я мог застацца?! Усе гэтыя думкі даюць мне разуменне, што я – шчаслівы чалавек.

Да вайны, згадвае Мікола Аўрамчык, у мінскім кінатэатры «Чырвоная зорка» можна было перад пачаткам сеансу сфатаграфавацца – і пасля прагляду атрымаць картку. Альбо нават запісаць свой голас – і пасля фільма атрымаць кружэлку, пластыкавую такую, гнуткую. У Аўрамчыка была такая кружэлка – там ягоны сябар Коршак аб’яўляў «верш Міколы Аўрамчыка, чытае аўтар!», а ён, Аўрамчык, дэкламаваў свой верш «Адлёт жураўлёў»…

Паліто ад Машэрава

Абсалютна выпадкова Міколу Аўрамчыку давялося больш за 10 гадоў насіць паліто з пляча Пятра Машэрава.

— Пайшлі мы з жонкай аднойчы на Чэрвенскі кірмаш, шукаць мне паліто. І мне спадабаўся адзін шынель чыгуначніка, чорны такі з гузікамі бліскучымі. Аднак жонка запратэставала – «будзеш як абы хто!» Глядзім – жанчына стаіць і паліто праз руку трымае, продае – ажно да зямлі! Разгаварыліся. Яна кажа: пашылі мужу на адное мерапрыемства – паездку ў Лондан – а паездка адмянілася, і не прыдалося. Мая жонка – па-жаночы так – пытае: «А хто ж ваш муж?» Высветлілася, што Машэраў. (Аднак ён тады быў яшчэ трэцім сакратаром камсамолу, і я, як камсамолец, ведаў яго). Яна нам нават на тым паліце скінула 200 рублёў – аддала за 800. І я ў ім больш за 10 гадоў хадзіў, нават калі Машэраў ужо галоўным стаў… Добрае паліто было!..