Што звязвае Скарыну i Венецыю

Беларускага першадрукара памятаюць i на Апенінскам паўвостраве.

У верасні 1990-га краіна адзначала 500-годдзе нараджэння Францыска Скарыны і на яго на радзіме ў Полацку адкрыўся Музей беларускага кнігадрукавання — адзіны на ўсёй прасторы былога Савецкага Саюза, дзе паказана гісторыя развіцця кнігі ад скруткаў да сучасных выданняў. Сёлета ўжо святкуецца паўтысячы гадоў, як беларусы атрымалі друкаванае слова. Паміж знамянальнымі датамі — 27 гадоў, але ж музей, які ўваходзіць у склад Нацыянальнага Полацкага гісторыка-культурнага музея-запаведніка, па-ранейшаму захоўвае статус унікальнага і прымае штогод тысячы аматараў падарожжа ў мінулае Кнігі з Беларусі і з самых з розных куткоў свету — Расіі, Іспаніі, Харватыі, Аўстраліі, пiша Наталія Крупiца для vitbichi.by.

Напярэдадні Дня пісьменства мы папрасілі дазволу ў дырэктара запаведніка Тамары Джумантаевай на індывідуальную вандроўку па 15 залах музея, які адкрыецца пасля рамонту ў адноўленым выглядзе.

У глыбіню стагоддзяў адправіліся разам з вядучым навуковым супрацоўнікам Вольгай Шульчанка і першай справай наведалі залу, дзе можна пакланіцца вялікім асветнікам, кожны з якіх стаяў ля вытокаў стварэння беларускіх кніг, — Еўфрасінні Полацкай, Кірылу Тураўскаму, Францыску Скарыне, Сымону Буднаму, Васілю Цяпінскаму. Партрэты іх былі выкананы беларускім мастаком Леанідам Хобатавым і знаходзяцца тут ад моманту адкрыцця музея кнігадрукавання.

— Мы пачынаем паказ з экспанатаў, якія адносяцца да таго часу, пакуль яшчэ не вынайшлі паперу, і ўяўляюць сабой толькі формы кніг — на пальмавых лістах, папірусы, пергаменце, — распавядае Вольга Анатольеўна. — Вось яўрэйская тора — кніга-скрутак, яна была знойдзена ў Полацку напрыканцы 1980-х. Прадстаўляем копію наўгародскай берасцяной граматы таму, што ў ёй згадваецца палачанін Гаўка. Калі перакласці на сучасную мову, то гэта павестка XII стагоддзя ў суд, куды яго запрашалі як сведку.

Цікавы зал, дзе прадстаўлены не толькі этапы стварэння папяровай кнігі, але і выданні розных памераў. Самая тоўстая ў калекцыі музея — кніга “Око церковное”, выдадзеная ў Маскве ў 1641 годзе, у ёй 1185 лістоў! Самую вялікую вагу мае “Каранацыйны зборнік Аляксандра II” — 26 кілаграмаў, яе памеры 91,5 сантыметра ў вышыню і 70 у шырыню!

—Як трапілі рарытэты ў Полацк? — цікаўлюся ў экскурсавода.

— Каранацыйны зборнік выдаваўся ў 1856 годзе як сувенір для гасцей, на рускай і французскай мовах. Яго наклад дзесьці 200 экземпляраў. Наша кніга на французскай, гэта арыгінальнае выданне — дар Эрмітажа, зроблены, калі ствараўся наш унікальны музей. Нам дапамагалі многія буйныя музеі і бібліятэкі, давалі магчымась стварыць копіі, калі гэта было неабходна. Вось, напрыклад, “Полацкае евангелле” XII стагоддзя — копія, якую нам дазволіў зрабіць уладальнік — Расійская нацыянальная бібліятэка ў Санкт-Пецярбурзе.

Канешне, самая знакамітая карцінка музея, які знаходзіцца ў былым жылым корпусе Багаяўленскага манастыра, — келля манаха-перапісчыка кніг, так званы скрыпторый. І яна заўсёды ўражвае.

Як і рукапісныя кнігі. Сярод іх вызначаецца аутэнтычнае выданне “Гадавы рымскі цырыманіял”, дарэчы, тутэйшае, перапісанае ў Полацку ў 1717 годзе.

Святая святых — зала першадрукара Францыска Скарыны. Тут знаходзіцца самы стары друкаваны арыгінал у калекцыі — кніга “12 прамоў” Іераніма Фалецкага, выдадзеная ў венецыянскай друкарні Альда Мануццыя ў 1558 годзе.

— Па меркаванню некаторых даследчыкаў Скарына быў у Венецыі і закупляў у Альда Мануццыя шрыфты, — тлумачыць Вольга Анатольеўна. — У асноўным у экспазіцыі прадстаўлены копіі пражскіх і віленскіх выданняў Скарыны — ад “Псалтыра” 1517 года да “Апостала” 1525-га. Але вось прыемная навіна, на свята да нас будзе прывезена прыжыццёвае віленскае выданне Скарыны 1522 года —“Малая падарожная кніжка”. Гэта набытак Белгазпрамбанка для ўласнай карпаратыўнай калекцыі. Для рарытэта мы падрыхтавалі асобную вітрыну,ён застанецца ў Музее беларускага кнігадрукавання да 10 верасня.

Прадставіць, як выглядаў працэс кнігадрукавання, можна ў рэканструяванай друкарні XVII — XVIII стагоддзяў, дзе “працуюць” наборшчык і друкар — так паказаны дзве асноўныя спецыяльнасці ў той час.

І зноў з Вольгай Шульчанка мы звяртаемся да ўнікальных выданняў, іх гісторыі і славутых імёнаў паслядоўнікаў Скарыны, што працавалі на беларускіх землях. Сярод іх Сымон Будны, які выдаў “Катэхізіс” у Нясвіжы ў 1562 годзе, Васіль Цяпінскі, чыё “Евангелле” 1580 года мы таксама бачым у экспазіцыі. Іван Фёдараў і Пётр Мсціславец, працуючы на тэрыторыі Беларусі, стварылі сваеасаблівы від кнігі — “Евангелле вучыцельнае” з тлумачэннямі і каментарыямі.

— Ведаеце, адным з важных этапаў у кірылічным кнігадрукаванні стала брацкае кнігадрукаванне, калі колы, якія падтрымлівалі праваслаўную царкву, выдавалі кнігі для школ. Маем дзве граматыкі — Лаўрэнція Зізанія (Вільня,1596 год) і Мілеція Сматрыцкага (1619 год). Уявіце сабе, амаль 200 гадоў па іх вучыліся на нашых землях чытаць і пісаць! Яшчэ ў нас можна пабачыць буквар, выдадзены ў друкарні Куцеінскага манастыра ў Оршы, — расказвае Вольга Анатольеўна.

Яна вельмі эмацыянальная, захапляльны аповед выклікае новыя пытанні, распаляе цікаўнасць. Экскурсавод з задавальненнем працягвае гаварыць пра кнігі, надрукаваныя ў Полацку. У друкарні іезуіцкага калегіума ўбачылі свет творы Гарацыя і “Разважанні для ксяндзоў”. Ужо ў першай чвэрці XIX стагоддзя друкарня стала належаць каталіцкаму ордэну піяраў, і менавіта тут ў 1826 годзе быў выдадзены “Рымскі імшал”.

— Вось вы пыталіся, як траплялі арыгіналы ў музей. А гэты рарытэт у нашай калекцыі з’явіўся адносна нядаўна. Сябр і мецэнат, палачанін Андрэй Макагон, які зараз жыве ў Маскве, набыў імшал на інтернэт-аукцыёне ў Польшчы, — дапоўніла свой расказ субяседніца.

Дарэчы, і на пачатку стварэння музея многія суайчыннікі, а таксама беларусы замежжа аднесліся да дзяржаўнага пачынання як да справы гонару. Напрыклад, для музейнага кабінета вучонага Беларускі союз мастакоў падарыў калекцыю кніг XVIII — XX стагоддзяў.

Цікава, што ў Музеі кнігадрукавання, як у сапраўднай скарбонцы, багацце бясконцае — тут жа размясціўся музей-бібліятэка Сімяона Полацкага, які прадстаўляе сабой стылізаваную навуковую чытальню заходнееўрапейскага ўзору XVII — XVIII стагоддзяў. Тут можна пабачыць кнігі славутага асветніка і педагога (частка перададзена была з Масквы ў фонд), а навукоўцы і студэнты старэйшых курсаў Полацкага дзяржуніверсітэта маюць магчымасць працаваць з выдатнымі крыніцамі.

Думаеце, выклікаюць захапленне толькі старажытныя выданні? Не!

У Музей кнігадрукавання штогод паступаюць сучасныя кнігі, якія маюць лаурэацкія званні. Яны — пераможцы традыцыйнага нацыянальнага конкурсу “Мастацтва кнігі”.

— Мы ганарымся кожным асобнікам, бо ён паказвае, як развіваецца мастацтва кніжнага друку ў Беларусі з другой паловы XX стагоддзя, — кажа Вольга Шульчанка. — Сярод гэтай калекцыі ёсць сапраўдныя “героі”, і перш за ўсё “Буквар” Анатоля Клышкі, выдадзены ў сярэдзіне 1970-х. Ён на міжнародным кніжным кірмашы ў Лейпцыгу ўзяу Гран-пры і быў аб’яўлены лепшай кнігай свету! Адзіны з нацыянальных буквароў былога Савецкага Саюза вярнуўся дамоў з залатым медалём.

Наша вандроўка пачыналася з паклону вялікім асветнікам зямлі Беларускай і завяршылася паклонам. Адной-адзінай жанчыне. З фрэскавым абліччам у абпаленым рыззі, з абпаленым німбам. Інакш было немагчыма, бо магутны і глыбока сімвалічны вобраз, створаны ў скульптуры “Прысвячэнне роднаму слову” вядомага Паўла Вайніцкага (дарэчы, гэта дыпломная работа, прызнаная лепшай у Беларускай акадэміі мастацтваў у 1999 годзе і падораная аўтарам музею), кранала і трывожыла. Але бачны светлы бок фігуры, ацалелыя храм, кніга з беларускімі словамі ў кампазіцыі давалі веру, што святое ніколі не будзе растаптана, мова будзе перадавацца з пакалення ў пакаленне, як і мінулыя 500 гадоў, і кніга беларуская будзе служыць нам духоўнай апорай. Таму — паклон.

— Незалежна ад таго, на якой мове вядзецца экскурсія, тут кожны наш супрацоўнік гаворыць толькі па-беларуску, без пераклада, — паведаміла субяседніца. — Трэба, каб людзі пачулі мелодыю роднай зямлі Скарыны.