Як звалі паплечнікаў Лугвена, або пра Вайшнорыю на Пасожжы

З такой кепскай нагоды «саюзных» вучэнняў усё ж зрабілі адну добрую справу.

На белы свет выцягнулі такую з’яву, як тутэйшыя даўнія імёны – двухскладовыя, балцкія, індаеўрапейскія. Маюцца на ўвазе тыя «Вайшнорыя» з «Візбарыяй».

Хто б і з якой матывацыяй гэта ні зрабіў, пацягнуць за гэтыя нітачкі – ужо добра. Бо такая сівая даўніна адгукаецца ад простай згадкі, і ніколі не ўведаеш, чым абернецца.

Такія імёны насілі нобілі, даўняя, яшчэ племянная знаць, тутэйшая арыстакратыя. Назваць яе «шляхтай» язык не паварочваецца, бо яны даўнейшыя за тую «шляхту». Яны былі племянной знаццю, яны вылучыліся з супляменнікаў, нашых даўніх продкаў, у старадаўнія часы, непісьмовыя часы, далетапісныя. Падбіраеш словы для іх азначэння і сутыкаешся з тым, што ўсе яны – чужога, нетутэйшага паходжання: нобілі, арыстакратыя, знаць, шляхта… Як яны самі сябе называлі? Засталіся толькі імёны.

У нашай цяперашняй свядомасці – тых, хто цікавіцца – прысутныя хіба што два агмяні такіх імёнаў. Радзівілы і Скірмунты. Часам задаешся пытаннем: чаму датрывалі, даззялі менавіта яны? Мо ім дапамаглі імпульсы з сівой паганскай даўніны? Радзівілы сябе выводзілі ад Гедымінавага жраца Ліздзейкі (ад lizdas «гняздо» – “той, каго знайшлі ў гняздзе”). Скірмант – такое было імя сына Швінтарога, які на месцы будучай Вільні заснаваў “жэглішча”, каб там спальвалі целы князёў-нябожчыкаў.

Праўда, што да заняпаду той, даўнейшай, арыстакратыі літоўскі даследчык Рымвідас Пятраўскас мае, трэба сказаць, іншае меркаванне. Каму цікава дазнацца пра думку навукоўца на гэты конт, можа прачытаць яго кнігу «Літоўская знаць у канцы XIV-XV ст.», беларускі пераклад якой тры гады таму выдала выдавецтва Arche; кніга, па звестках выдавецтва, мела папулярнасць. Яе траціну складае спіс той знаці, збольшага з двухскладовымі імёнамі, з іх нашчадкамі. Як аўтар перакладу той кнігі мушу прызнацца, што да перакладу не ў апошнюю чаргу натхніў гэты спіс, ён запаліў.

Тапонімаў (назваў паселішчаў) ад такіх двухскладовых імёнаў у Гарадзенскай вобласці і па суседстве, у Берасцейскай, Мінскай і Віцебскай, дзесь 100-150. Іх ніхто не падлічваў, ніхто не аналізаваў. Хоць гэта вартая крыніца для аднаўлення іменніка. Вінцэсі і Адэлькі – гэта, вядома, cool і нестандартна на фоне дзімаў і віцяў, але ёсць вось і такі слой. І, зважаючы на прэцэдэнт з «Вайшнорыяй», відно, як той слой дабрэнна муляе вока нашым векавым непрыяцелям, якім мілейшыя дзімы і віці, і надзенькі.

Але звярнуць тут увагу хацелася на адно «гняздо» нашых даўніх балцкіх імёнаў, якое знаходзіцца далей на ўсход, за Мсціславам. Гэты горад, як вядома, стаіць на рацэ Віхры, недалёка ад сутокаў Віхры і Сажа.

І вось уздоўж той Віхры – ад Мсціслава і да вытокаў ракі – бачым назвы: Гімбутаўка (цяпер пішацца як «Гімбатаўка»), Сурмілаўка (ужо за Манастыршчынай на Смаленшчыне), Сцягрымава, Сайбутава (ужо зусім на вытоках). Усе гэтыя вёскі – не над самой Віхрой, не на беразе, але трывала побач, кожная за якую вярсту ад ракі.

Да гэтага «гнязда» – якое і без таго, арыентаванае на цячэнне Віхры, уражвае – можна дадаць яшчэ некалькі. Крыху на ўсход, ужо ў вярхоўях недалёкага адсюль Сажа – Кімбарава. Ёсць згадкі і пра Скуматава ў тым жа рэгіёне (праўда, гэтага тапоніма нешта не знойдзеш).

Нарэшце, у гэтым шэрагу нельга не прыгадаць князя Лугвена (Ленгвена), сына Альгерда і цвярской Улляны, ён амаль сорак гадоў іменаваўся князем мсціслаўскім. Лугвен быў слаўным военачальнікам, ён мае права на асаблівае месца ў пантэоне. Менавіта яго дзейнасць была накіраваная на тое, каб землі, якія можна назваць даўнімі балцкімі, трымаць у нашай арбіце.

Калі непрацягла кіраваў Ноўгарадам, дык прысягнуў на вернасць Літве і спрабаваў далучыць Пскоў (1390).

Адбіў Смаленск (1404).

Асабліва прыкметна, што экспансіяваў на даўнія балцкія землі ў вярхоўях Акі (Браншчына, Тульшчына, Калужчына), і дзякуючы гэтаму яны яшчэ цэлае стагоддзе (да 1494 г.) ад нас не аддаляліся.

Дык вось, ёсць падставы меркаваць, што Лугвен прывёз з сабой паплечнікаў. Як іх звалі? Мяркуючы па назвах згаданых вёсак (якія ім даў, відаць, князь Лугвен), звалі так: Гімбут, Сурміл, Стэгрым, Сайбут, а таксама Кімбар і Скумат.

Больш за тое, уздоўж Віхры маем вось якія яшчэ назвы: Ашмянцы і Ашмяны, Індрыкі, Свірава і Свіркава. Пад Ашмянамі ёсць вёска Індрубка, а там недалёка, за Вяллёй, – возера Свір. Нельга выключаць, што дружыннікі маглі быць у тым ліку з тых мясцінаў, з-над Вяллі.

Было б непаважліва не звярнуць увагу на тое, што гэта за імёны, якія маюць сувязі.

Лугвен. У прусаў у канцы XIV ст. вядомае імя Langwenne. Першы склад яшчэ можна сустрэць у імені Lange-dabe, другі – у імені Win-til.

Гімбут. Ізноў у прусаў дакладны адпаведнік – Gynneboth. (Гімбутас – прозвішча даследчыцы еўрапейскай прагісторыі Марыі Гімбутас-Гімбуцене). Першы склад – Gin-til, другі – But-rymme.

Сурміл. Першы склад – Sur-kant, Sur-wille (Сурвіла – прозвішча цяперашняй старшынькі заакіянскай Рады БНР). Другі склад – Mili-kante, Taute–mille.

Стэгрым. Склады бачныя з літоўскіх імёнаў Steg-rilas ды Rim-vydas.

Сайбут. З прускай Самбіі вядомы дружыннік з роўна такім жа імем Sayboth (1400).

Кімбар. У прусаў вядомае імя Bar-kint, у якім склады перастаўленыя месцамі. Яшчэ да першага складу – Kyn-til

Скумат. Параўнаем з прускім іменем Scumand, вядомым з ХІІІ ст.

І гэтыя імёны вартыя, іх можа было б нават упісаць у падручнікі гісторыі.

Зрэшты, калі гэтыя Лугвенавы дружыннікі і прыйшлі сюды, дык пэўна, што не на пустое месца, не да чужых людзей. Яшчэ слынны лінгвіст Тапароў даводзіў, што на Пасожжы – асаблівая канцэнтрацыя балцкіх назваў. У прыватнасці, у басейне Віхры – такія балцкія рачныя назвы, як Шчэлбня, Кубраць, Упінка, Бернік, Аслянка, Вельня, Дубасна. Ёсць тут і яшчэ адно, не вытлумачанае дагэтуль гняздо гідронімаў (назваў рэчак), меркавана балцкіх: Бехля, Кахля, Тухля, Пасохля, Рухля.

І вось гэты асяродак уздоўж Віхры – гэта ў нейкім сэнсе таксама Вайшнорыя. Калі разглядаць гарадзенскую «Вайшнорыю» не як край каталікоў і базу электаральнай падтрымкі нацыяналаў – а як агмень адной дужа старой тутэйшай рэаліі. Гэтая рэалія не проста ў імёнах, але праз іх праступае племянная арыстакратыя; экспансія; коні і іх індаеўрапейскі культ і «Пагоня» (Лугвен, дарэчы, меў герб з «Пагоняй», звернутай у правы бок); а тады і індаеўрапейцы з іх без малога балцкай, літоўскай мовай.

Свая «Вайшнорыя» ёсць і пад Нясвіжам. Там, дзе з назваў вёсак Доўкінты, Тальмінавічы, Маствілавічы, Аргелаўшчына, Дамантовічы паўстаюць імёны: Доўкінт, Тальмін, Маствіл, Аргел, Домант.

Няхай сёння ўсё гэта выглядае на якісь неабавязковы appendix да «гуляў вялікіх дзядзькоў». Але гэты слой нашай рэальнасці ёсць, яго хавае толькі вельмі тонкі лёдзік, які прабіваецца ведамі і імпэтам. Там палягае нашая моц, адтуль маем імпульсы да ўласнай суб’ектнасці.

Алесь Мікус, budzma.by