Беларуская гісторыя Даўгаўпілса

Сталіцая Латгалія адыграла значную ролю ў беларускім Адраджэнні.

Дынабург, Дзвінск, Даўгаўпілс – усё гэта назвы другога па люднасці горада Латвіі на ўсходзе краіны ў гістарычнай вобласці Латгалія. Да мяжы з Беларуссю – 33 кіламетры. Сучасны Даўгаўпілс мае багатую гісторыю – паводле летапісных дадзеных, ён упершыню згадваецца ў 1275 годзе як крыжацкі замак. Цяпер у горадзе пражывае 86 тыс. чалавек розных нацыянальнасцяў. З іх – каля 12 тыс. беларусаў, піша budzma.by.

Гісторыя Даўгаўпілса цесна звязаная з гісторыяй Беларусі. Горад размяшчаецца на рацэ Даўгава (латышская назва Заходняй Дзвіны) і ў розныя перыяды ўваходзіў у склад Рэчы Паспалітай, Расійскай імперыі, СССР. Стагодзямі тут жылі, вучыліся, працавалі беларусы. На дадзены момант у Даўгаўпілсе вялікая беларуская дыяспара, якая мае дастаткова прывілеяваны стан: па вул. Aлеяс, 68-1А размяшчаецца Цэнтр беларускай культуры, які быў заснаваны ў 1999 годзе і фінансуецца датацыйнымі сродкамі бюджэту Даўгаўпілскай гарадской думы. Па тым жа адрасе месціцца беларускае культурна-асветніцкае таварыства “Уздым”, зарэгістраванае ў 1993 годзе як грамадская арганізацыя беларусаў Даўгаўпілса. Менавіта з ініцыятывы сяброў “Уздыму”, якія неаднаразова звярталіся да Пятра Краўчанкі, у 1994 годзе ў Даўгаўпілсе адкрылася Генеральнае консульства Рэспублікі Беларусь.

Адзін з заснавальнікаў і першы старшыня таварыства “Уздым”, вядомы ў горадзе краязнаўца і калекцыянер Мікалай Паўловіч, пагадзіўся прайсціся са мной па Даўгаўпілсе і распавесці пра беларускія мясціны горада. Сам спадар Мікалай паходзіць з мястэчка Карэлічы Гродзескай вобласці, акрамя гістарычнай мае адукацыю будаўніка, таму не толькі добра ведае горад, але і спрычыніўся да ўзвядзення і рамонту шмат якіх гарадскіх будынкаў.

Збольшага расповед пойдзе пра 20-30 гг. XX ст. 1920 год быў багаты на падзеі для тагачаснага Дзвінска: горад паспеў пабыць у складзе Расійскай імперыі, Польскай Рэспублікі, нарэшце стаў часткай незалежнай Латвіі і займецў назву Даўгаўпілс.

Найважнейшая кропка на мапе беларускага Даўгаўпілса – вуліца Варшаўская: менавіта на ёй размяшчалася Дзвінская дзяржаўная беларуская гімназія, якая працавала ў 1922 – 1939 гг.

Адкрылася гімназія дзякуючы намаганням сяброў беларускага грамадскага культурна-асветніцкага таварыства “Бацькаўшчына”. Яе дырэктарамі ў розныя часы былі І. Краскоўскі, С. Сахараў, Я. Чаман, ксёнз Я. Плоніс. Выкладалі такія настаўніцы і настаўнікі, як П. Мядзёлка-Грыб, А. Якубецкі, У. Пігулеўскі, У. Раткін, І. Фёдараў, святары С. Трубіцын, Я. Гайлевіч і інш.

(на фотаздымку ў цэнтры настаўнікі З. Саўканд, С. Трубіцын, П. Мядзёлка, дырэктар гімназіі І. Краскоўскі)

У гімназіі вывучаліся беларуская, латышская, руская, лацінская, нямецкая мовы, гісторыя, матэматыка, псіхалогія, хімія і інш. Дзейнічалі літаратурна-гістарычны, мастацкі, радыётэхнічны гурткі, хор, балалаечны аркестр, выдаваўся вучнёўскі часопіс “Школьная праца”. Быў невялікі гістарычны музей, дзе нават захаваўся фрагмент слуцкага пояса, падараваны Вацлавам Ластоўскім. Вучні збіралі фальклор, ставілі спектаклі па п’есах беларускіх і латышскіх аўтараў. Пры гімназіі існаваў 45-ы скаўцкі атрад. Цесную сувязь з гімназіяй падтрымлівалі Я. Райніс, К. Езавітаў, В. Сэйле і інш.

Але пра гімназію паразмаўляем крыху пазней – спачатку да яе трэба дайсці.

Мы сустракаемся са спадаром Мікалаем на галоўнай вуліцы горада – 18 лістапада, і краязнаўца адразу пачынае аповед.

“Вось у гэтым будынку размяшчалася даваеннае (маецца на ўвазе Другая сусветная вайна) Упраўленне дарожных спраў горада, у якім працаваў інжынер Ян Комісар, арганізатар і кіраўнік майстэрняў пры Беларускай дзяржаўнай гімназіі . Трэба адзначыць, там было найлепшае абсталяванне ў горадзе: слясарнае, сталярнае для хлопчыкаў, ткацкае – для дзяўчат. Нават іншыя ўстановы здымалі гэтыя майстэрні для сваіх вучняў.”

Дарэчы, асабістая гісторыя Комісара звязаная з Беларускай гімназіяй не толькі праз працу – адна з выпускніц, В. Нікалаева, пабралася з ім шлюбам. Маючы добры голас, яна стала салісткай Лепайскай оперы. Дзяцей яны не мелі. Комісар памёр у Рызе ва ўзросце 105 гадоў.

Увогуле, Ян Комісар – знакавая асоба для Даўгаўпілса. Вядомы інжынер, ён кіраваў шматлікімі дарожнымі і маставымі работамі ў горадзе і на дарогах Латгаліі. Менавіта Комісар ініцыяваў устаноўку помнікаў салдатам рускай арміі, якія загінулі падчас Першай сусветнай вайны. Да нашага часу па дарозе Даўгаўпілс-Зарасай дастаткова добра захаваліся бетонныя піраміды з выбітымі датамі вайны і надпісамі на латышскай мове.

А яшчэ вышэйназваны будынак звязаны з сучаснай гісторыяй беларусаў Латгаліі – менавіта ён у 1994 годзе разглядаўся як будучае Генеральнае консульства Рэспублікі Беларусь у Даўгаўпілсе, але пасля першы генеральны консул РБ Анатоль Жаўтоскі спыніўся на іншым. Цяпер у будынку размяшчаюцца офісы камерцыйнай фірмы.

Зусім побач, па адрасе А. Пумпура 11а, размяшчаецца касцёл беззаганнага зачацця найсвяцейшай Панны Марыі, у якім працавалі святары-беларусы.

“Сам касцёл пачатку XX ст., я яго трохі рамантаваў, – адзначае спадар Мікалай.

Тут служыў ксёндз Антон Шылініс – першы выкладчык рэлігіі для католікаў у Беларускай гімназіі. Але найбольш вядомы са святароў – ксёндз Язэп Гайлевіч.

Язэп Гайлевіч паходзіў з вёскі Дразды Дзісненскага павета, пасля вучобы ў духоўных семінарыіях і місій у розных памежных раёнах Беларусі і Латвіі з 1934 па 1935 гг. служыў вікарыем у касцёле Панны Марыі ў Дзвінску. Адначасова выкладаў Закон Божы ў Беларускай гімназіі. Браў удзел у культурным і грамадскім жыцці беларусаў Латвіі, выступаў з казанямі на беларускай мове, за што пераследаваўся латышскімі ўладамі, імі ж абвінавачваўся ў планах далучыць Латгалію да Польшчы. Падчас Другой сусветнай вайны заставаўся на акупаванай тэрыторыі, служыў у адноўленым вернікамі касцёле Найсвяцейшай Тройцы ў Росіцы. З 1943 – у вёсцы Бальбінава (Латвія). У 1949 г. арыштаваны органамі МДБ па абвінавачанні ў “правядзенні антысавецкай агітацыі” і высланы ў Мардовію на 10 гадоў, дзе знаходзіўся да 1956 года. Па вяртанні з лагероў да канца жыцця служыў адміністратарам касцёла ў вёсцы Бальбінава.

“Яго ўсе ўлады тукалі: латышскія выслалі ў мясцовасць, дзе не было беларусаў, савецкія – на дзесяць гадоў у лагеры, і нямецкія ўлады не любілі. Вось такі ён быў ксёндз”, – каментуе асобу Гайлевіча спадар Мікалай.

Таксама ў касцёле ёсць асаблівае месца, якое належала сям’і беларускіх дзеячоў Латвіі Камяржыцкіх – яно адзначанае таблічкай, праўда, на польскай мове.

Далей мы рушым да наступнага пункта нашай вандроўкі – будынка па адрасе вул. Каўнас, 9, дзе, паводле гіпотэзы спадара Мікалая, падчас Другой сусветнай вайны размяшчалася яшчэ адна беларуская школа. Па дарозе мінаем габрэйскія дамкі канца XIX – пачатку XX ст. Вялікая частка будынкаў тагачаснага Дзвінска належала габрэям, у самім горадзе да Другой сусветнай вайны налічвалася 47 сінагогаў.

“Падчас Другой сусветнай вайны ў Даўгаўпілсе былі дзве беларускія школы, гімназія не працавала, але працавалі школа на вул. Каўнас і на Грыве (адзін з раёнаў Даўгаўпілса), – распавядае сп. Мікалай. – Дзе будынак, я дакладна не ведаю, але маю фотаздымак, пазначаны як Каўнас, 8, там вучні і настаўнікі знятыя каля драўлянай сцяны. Але, думаю, яны каля сарая здымаліся, а беларуская школа цалкам імаверна магла размяшчацца ў гэтым будынку.

З вуліцы Каўнас пераходзім да вул. Страдніеку і спыняемся каля будынка, у якім цяпер праходзяць заняткі Латгальскага транспартнага каледжа. У 1922 годзе тут праходзілі Беларускія настаўніцкія курсы.

“Я яго ледзь знайшоў, – дзеліцца спадар Мікалай. – Тут два было паверхі, а савецкая ўлада надбудавала трэці, але ў мінулым годзе была яго рэнавацыя, і я зразумеў, што гэта за будынак”.

Па дарозе да вуліцы Варшаўскай спадар Мікалай на прыкладзе архіваў беларуска-латгальскага пісьменніка Эдварда Вайвадзіша, якога, дарэчы, у сто гадоў прынялі ў Саюз беларускіх пісьменнікаў, распавядае пра асаблівасці жыцця краязнаўцы: “Дачка Вайвадзіша прадала хату каля Індры і папаліла бацькавы архівы. Казала, нават не думала, што яны могуць камусьці спатрэбіцца. А Вайвадзіш такі быў – нічога ў яго не прападала. Што засталося – трапіла да мяне, вельмі цікавыя матэрыялы”.

Вось і даходзім да нашага галоўнага пункта – вуліцы Варшаўскай. Добры арыентыр – так званая “царкоўная горка”, на якой размяшчаюцца цэрквы чатырох канфесій – праваслаўная, каталіцкая, лютэранская і стараверская

“Раней вуліца Варшаўская была цэнтральнай, тут быў пераезд, і ўвесь транспарт праз яе хадзіў. Але пасля Другой сусветнай праезд закрыты, і вуліца перастала быць ключавой”, – кажа краязнаўца.

Праходзім ля Барысаглебскага гарнізоннага сабора, узведзенага ў 1904 з ініцыятывы Полацкай епархіі (у тыя часы да яе адносілася тэрыторыя Латгаліі), на месцы невялікай Канстанціна-Еленскай царквы.

Будаваўся сабор па тым жа праекце, што і Пакроўскі сабор у Горадні, як і яшчэ некалькі ў Расійскай імперыі. У Барысаглебскім саборы да вайны служылі Сава Трубіцын, шматгадовы выкладчык рэлігіі ў Беларускай гімназіі, і два яго сыны. Пасля і бацьку, і сыноў рэпрэсавалі за ўдзел у Пскоўскай місіі.

Адна з адметнасцяў сабора – чатыры абразы Ефрасінні Полацкай, усе розныя. Побач з саборам – стадыён, на дадзены момант уласнасць епархіі. У 1930-я на гэтым стадыёне займаліся вучні Польскай гімназіі.

“Першы, вуглавы, будынак на Варшаўскай вуліцы – будынак Польскай гімназіі, – распавядае сп. Мікалай. – Але ў 1934 годзе прыйшоў Ульманіс да ўлады і зачыніў Беларускую гімназію, аб’яднаўшы яе з Польскай гімназіяй. І вось гэтая аб’яднаная гімназія тут і працавала. Тут і адбыўся апошні выпуск Беларускай гімназіі ў 1939 годзе. Яе скончылі чатыры чалавекі. Беларусы на той час былі небагатыя, настаўнікі спецыяльна ладзілі спектаклі, каб зарабіць грошы і дапамагчы вучням, аддавалі на іх навучанне пэўную долю сваёй зарплаты, – распавядае спадар Мікалай.

Увогуле, амаль усе будынкі па вул. Варшаўскай былі выпаленыя ў 1941 годзе, калі адступалі савецкія войскі. Фашысцкія салдаты батальёна “Брандэнбург” пераапрануліся ў чырвонаармейскую форму, пераправіліся вышэй на лодках і ішлі як ваенная частка, расстрэльваючы савецкіх салдат у акопах.

“А пасля прыйшоў прыказ выбіць Дзвінск, масты гэтыя, і тут эскадрылля бамбіла, але так і ні разу не трапіла ў мост, – працягвае краязнаўца паглыбляцца ў гісторыю Другой сусветнай, – і вось яны прарываліся па дарозе ля возера Губішча, там самыя баі былі. Цяжкая артылерыя абстраляла ўвесь цэнтр, згарэў сабор, жылыя дамы, уся вуліца. Як якія работы на дамбах – салдат выкопваюць: як забілі іх у 1941 годзе, так яны і ляжаць са зброяй”.

Так, размаўляючы, мы і даходзім да будынка былой Беларускай гімназіі, вул. Варшаўская, 16. Працавала гімназія, як згадвалася раней, у 1922 – 1939 гг.

“Першапачаткова будынак быў двухпавярховы, гэта пасля савецкая ўлада дадала трэці паверх, – распавядае спадар Мікалай. – Калі беларусам аддалі будынак пад гімназію, ён быў у вельмі дрэнным стане. Праз Беларускі аддзел у Рызе знайшлі фінансаванне, адрамантавалі. На першым паверсе размяшчаліся майстэрні, на другім – памяшканні, дзе праходзілі заняткі. Тут 200 чалавек за дзень займалася – такая плынь, уявіць сабе цяжка.

Выпускнікі самыя розныя, працавалі ў гімназіях, рэдакцыях газет, дактарамі, вучыўся тут адзін з заснавальнікаў вядомай латгальскай фірмы чыпсаў ?da?u.

Таварыста “Уздым” адкрыла памятную дошку на гэтым будынку ў 1996 годзе.

Увогуле, па тых часах настаўнікі атрымлівалі добры заробак. Калі рабочы працаваў за некалькі дзясяткаў латаў у месяц, то настаўнікі атрымлівалі 2-3 сотні. Хто стала працаваў – будавалі сабе добрыя дамы, у якіх і цяпер жывуць іх спадчыннікі. Ёсць факты, што ў вольны час настаўнікі разводзілі пародзістых курэй, рабілі выставы, а пасля хваліліся, у каго птушкі лепшыя.

“Часам прыходжу да каго з нашчадкаў, і кажу: ваша маці працавала настаўніцай у беларускай школе на Грыве, мо якія цікавыя фотаздымкі засталіся, а мне кажуць – мы ўсё выкінулі ўжо”, – з жалем дадае краязнаўца.

Амаль праз дарогу ад былога будынка гімназіі размяшчаецца гасцініца “Вилла Ксения” – у міжваенны час тут жылі настаўнікі і настаўніцы, кватэры ім здымала кіраўніцтва гімназіі. Жыла тут і першая выканальніца ролі “Паўлінкі” Паўліна Мядзёлка-Грыб.

Наступны пункт, каля якога спыняемся, – будынак былой бальніцы Чырвонага крыжа (пасля – радзільнага дома), дзе ў 1931 годзе памёр даўгаўпілскі беларускі пісьменнік, выпускнік Беларускіх настаўніцкіх курсаў 1922 года Віктар Вальтар, аўтар аўтабіяграфічнага рамана “Народжаныя пад Сатурнам”.

Вуліца Варшаўская заканчваецца, і мы кіруемся назад, на вул. 18 лістапада – да знакамітай даўгаўпілскай турмы “Белая лебедзь”.

Дарэчы, зусім недалёка – вуліца Друйская, ёсць у Даўгаўпілсе і вуліца Браслаўская.

Пабудаваная “Белая лебедзь” у XIX ст. Чыноўнік, які пабудаваў турму, далажыў губернатару ў Віцебск: “Для вашай светласці турма гатовая”, – і за гэтыя словы правёў у турме пару дзён. У 1925 годзе ў “Белай лебедзі” сядзелі беларусы, якія праходзілі па справе “Беларускага працэсу”: К. Езавітаў, П. Мядзёлка, М. Талерка, І. Краскоўскі і інш. Праз дарогу размяшчаецца будынак Латгальскага суда, дзе, імаверна, разглядалася іх справа.

“У пачатку 90-х былы начальнік турмы, ураджэнец Беларусі, палкоўнік-лейтэнант Фёдараў, выхадзец з Браслаўшчыны, пару разоў да нас прыходзіў на таварыства і казаў: “Будзе дрэнна беларусам – звяртайцеся ў турму, дапаможам”, – распавядае спадар Мікалай.

Яшчэ адзін будынак, варты ўвагі, размяшчаецца ў Гайку – таксама адным з раёнаў горада. Гэта двухпавярховы будынак былога інтэрната Беларускай гімназіі па вул. Чыгуначнай, 24. Тут жылі дзеці з Краславы, ваколіцаў Даўгаўпілса, а таксма бухгалтар і кіраўнік інтэрната І. Фёдараў, які назіраў за парадкам. Дзяўчат і хлопцаў сялілі на розных паверхах. Цяпер у будынку размяшчаецца гатэль нямецкага таварыства.

Адзін з апошніх пунктаў экскурсіі – яшчэ адна беларуская пачатковая школа, якая размяшчалася на беразе Даўгавы. Гэтым разам мы рушым у напрамку Грывы. Грыва доўгі час была асобным горадам, і толькі ў савецкі час злілася з Даўгаўпілсам. Падчас польска-савецкай вайны Грыва перайшла ў склад Другой Рэчы Паспалітай і паўгода была часткай Навагрудскага ваяводства.

Будынак беларускай пачатковай школы, да якога мы накіроўваемся, – былы будынак рачнога флота. Краязнаўца шукаў гэтую школу не адзін год, і цяпер адзін з былых вучняў пацвердзіў, што наведваў школу пасля Другой сусветнай вайны менавіта ў гэтым будынку.

Пасля Грывы зноў вяртаемся ў цэнтр горада, а менавіта да скрыжавання вуліц Венібас і Імантас: у будынку, што тут размяшчаецца, падчас нямецкай акупацыі знаходзілася Упраўленне беларускіх школ, кіраўніком якога працаваў Аляксандр Махноўскі. Сюды нямецкія салдаты прывозілі дзяцей-сірот з партызанскай зоны.

Вядома, на гэтым спіс будынкаў, звязаных з беларусамі, не заканчваецца – мы наведалі галоўныя з іх, але скончылася нашая экскурсія, і мы са спадаром Мікалаем выправіліся на “Уздым” на смачную гарбату.

Будзеце ў Даўгаўпілсе – абавязкова наведайце Дынабургскую крэпасць – апошнюю па часе стварэння крэпасць бастыённага тыпу ў свеце.

Яе будаўніцтва пачалося ў 1810 годзе – для абароны заходніх межаў Расійскай імперыі ад войскаў Напалеона. Дарэчы, па тым жа плане, што і Бабруйская, якая, на жаль, не захавалася да нашых часоў.

Адметная Дынабургская крэпасць тым, што ў баявых дзеяннях яе гарнізон удзельнічаў толькі адзін раз – у тым жа 1812 годзе: цягам трох чэрвеньскіх дзён маршал Ундзіна праводзіў штурм умацавання, але вымушаны быў адступіць. Да Першай сусветнай вайны тут размяшчаліся гарнізоны расійскай імператарскай арміі, у 1920 – воінскія часткі Латвійскай арміі, у 1940 – часткі Чырвонай Арміі, падчас Другой сусветнай вайны – лагер для савецкіх ваеннапалонных і габрэйскае гета.

У мірныя савецкія часы, з 1948 па 1994 гг., на тэрыторыі крэпасці дзейнічала Даўгаўпілская вышэйшая ваенная авіяцыйная інжынерная вучэльня, у якой навучалася шмат беларусаў.

На дадзены момант крэпасць з’яўляецца мікрараёнам горада, дзе пражывае больш 1000 чалавек. На яе тэрыторыі знаходзяцца арт-цэнтр імя Марка Роткі, музей Першай сусветнай вайны і яшчэ шмат цікавых аб’ектаў.

Таксама на тэрыторыі крэпасці захаваліся руіны будынка езуіцкага калегіума XVII ст. Тут жа размяшчаўся самы высокі касцёл у Латгаліі, які, на жаль, быў канчаткова разбураны пасля Другой сусветнай вайны.

Менавіта ў гарнізоне крэпасці ў 1893 г. у сям’і кадравага афіцэра нарадзіўся Кастусь Езавітаў – беларускі палітычны, грамадзскі і ваены дзяяч, публіцыст, перакладчык, настаўнік, былы камендант Мінска, адзін з удзельнікаў абвяшчэння БНР, намеснік старшыні таварыства “Бацькаўшчына” ў Латгаліі.