Заканспіраваны беларус

З гісторыі змагання беларусаў замежжа за нацыянальную царкву.

Крыху болей як паўстагоддзя таму ў далёкім Буэнас-Айрэсе пабачыла свет прысвечаная Беларусі кніга, якая разам з аўтарам — колішнім беларускім япіскапам, а тагачасным — архіяпіскапам Рускай праваслаўнай царквы за мяжой Апанасам (Мартасам) — аказалася ў цэнтры вялікага скандалу. У выніку кніга была забароненая царкоўнымі ўладамі. Вашай увазе спроба рэканструкцыі тых падзей на падставе архіўных дакументаў.

6 траўня 1946 г. адбылася адна з найбольш трагічных падзеяў у жыцці беларусаў на выгнанні: здрада ўласнага япіскапату. Падзея быццам выключна царкоўная, але яна закранула і грамадскі, і палітычны, і культурніцкі бакі дзейнасці беларускай грамады. Водгукі тае здрады было яшчэ доўга чуваць у беларускіх асяродках ЗША, Канады, Аўстраліі.

А за дзень да гэтага прайшоў Першы з’езд праваслаўных беларусаў — вельмі важны як для гісторыі праваслаўных беларусаў, гэтак і для нашай агульнай гісторыі, а таксама для спробы разумення япіскапа Апанаса. Тагачасны часопіс “Зьвіняць Званы Сьвятой Сафіі” апублікаваў вялікі рэпартаж аўтарам якога быў пісьменнік Юрка Віцьбіч. Тэкст пачынаўся ўзнёсла:

“У прыгожую вясеньнюю нядзелю 5-га травеня 1946 году ў Рэгэнсбургу адбыўся зьезд праваслаўных беларусаў, што знаходзяцца на эміграцыі. Раніцою дэлегаты прысутнічалі на літургіі ў тутэйшай беларускай царкве ў імя прэпадобнае Афрасіньні, князёўны Полацкае. Яшчэ месяц таму назад яе ня было, але настаяцель і вернікі, перамагаючы супраціў і цяжкасьці, за самы кароткі тэрмін пабудавалі на месцы пусткі сьвятыню, навет вонкавы выгляд якой напамінае аб далёкай Бацькаўшчыне.

Пасьля літургіі прыбылі архіпастары — архіяпіскап Філафей і япіскап Апанас. Беларусы сустрэлі іх урачыста, з адпаведнай пашанай і прыгожымі кветкамі”.

З’езд ішоў урачыста і памысна, пакуль узнёслы настрой 136 беларускіх праваслаўных вернікаў, што прыбылі на з’езд з усіх трох заходніх зон акупацыі Нямеччыны, сапсавала нечаканая вестка. Выканаўца абавязкаў заступніка старшыні Беларускага цэнтральнага камітэта Алесь Вініцкі прачытаў вытрымку з Летапісу Рускай зарубежнай царквы аб тым, што япіскапы Украінскай Аўтаномнай і Беларускай Аўтакефальнай Царквы склалі просьбу да Сіноду Рускай праваслаўнай царквы за мяжой аб прыняцці іх разам з вернікамі (міранамі) у лона гэтай царквы.

Вестка выклікала моцную рэакцыю з’езду. Прысутныя япіскапы пацвердзілі інфармацыю з Летапісу і патлумачылі прычыну просьбы аб далучэнні неабходнасцю для БАПЦ мець малітоўную сувязь з іншай царквою. Дзеля гэтага, паводле словаў архіяпіскапа Філафея, япіскапы часова меліся ўвайсці ў склад Рускай Праваслаўнай Царквы за мяжой аж да часу кананічнага афармлення аўтакефаліі Беларускай Праваслаўнай Царквы. Дэлегаты з’езду рашуча выказаліся супраць гэтага намеру, бо Руская праваслаўная царква за мяжой “цалкам пабудавана на сталым расейскім прынцыпе “едіной неделімой Россіі”. З’езд нават прыняў адпаведную рэзалюцыю пра заваханне адміністрацыйнай самастойнасці БПЦ, аднак ужо на наступны дзень, калі адбываўся Сабор япіскапаў Рускай праваслаўнай царквы за мяжой у Мюнхене, беларускі епіскапат быў афіцыйна прыняты да яе.

Праўда, у сваім часопісе “Беларускі царкоўны голас” япіскапы з нагоды далучэння сцвярджалі:

“Царкоўнае жыцьцё ўсюды і заўсёды павінна арганізавацца, тварыцца і кіравацца толькі згодна з нязьменнымі і неадменнымі канонамі Усяленскай Праваслаўнай Царквы. Таму нічога дзіўнага і карыгоднага ня здарылася ў тым, што праваслаўны Беларускі епіскапат у імя саблюдзеньня царкоўных канонаў і агульнага дабра Праваслаўнай Царквы на эміграцыі, нашоў патрэбным часова аб’яднацца зь іншай Праваслаўнай Царквой, якая існуе на эміграцыі ўжо шмат гадоў, прызнана кананічна ўсімі праваслаўнымі цэрквамі, апрача Маскоўскай Патрыярхіі, мае раскінутым свой адміністрацыйны апарат ува ўсіх куткох сьвету, дзе ёсьць праваслаўныя”.

Насуперак уласнай заяве епіскапат не дараваў арганізатарам з’езду, прыкладам, забараніў свяшчэнаслужэнне яго арганізатару айцу Мікалаю Лапіцкаму. Сінод Сабору беларускіх япіскапаў быў ліквідаваны, а самі япіскапы працягнулі сваю кар’еру ў Рускай праваслаўнай царкве за мяжой: арх. Філафей — вікарыем у Вісбадэне, япіскап Грыгор — вікарыем у Бамбергу, япіскап Сцяпан — вікарыем у Зальцбургу. А наш герой япіскап Апанас быў прызначаны вікарыем у Гамбург.

З пачаткам рассялення жыхароў лагераў Ды-Пі, выездам у Амерыку, Канаду, Аўстралію выехаў і япіскап Апанас, прызначаны спачатку на кафедру япіскапа Брысбенскага, а затым, на кароткі час, япіскапа Мельбурнскага. Потым цягам трох гадоў (1953—1955) ён заставаўся без пасады. “Такога здзеку з архірэя ніколі не было ў Рускай Праваслаўнай Царкве”, — пісаў ён пазней у сваіх успамінах.

Нарэшце, напрыканцы 1955 г., Апанас (Мартас) атрымаў прызначэнне на кафедру Епархіяльнага архірэя Аргентынскай епархіі з тытулам япіскап Буэнас-айрэскі і Аргентынскі (пазней Аргентынска-Парагвайскі). Тут ён працаваў амаль тры дзясяткі гадоў. Пры гэтым часта прыязджаў у Нью-Ёрк, дзе рэгулярна ў Публічнай бібліятэцы на Пятай авеню й 42-й вуліцы працаваў над сваёй кнігай, прысвечанай Беларусі.

Пад назвай “Беларусь в исторической, государственной и церковной жизни. Книга в трех частях” яна выйшла ў Буэнас-Айэрэсе ў 1966 г. і адразу аказалася ў цэнтры скандалу. І вернікам Рускай Праваслаўнай Царквы, і іерархам муляла як самое слова “Беларусь” у назве, гэтак і Пагоня на першай старонцы, а таксама, вядома ж, прадмова, напісаная аўтарам па-беларуску:

“Наваградчына — мая радзіма. Завітая была маёю нянькаю, а Нясьвіж — настаўнікам. Тут прашлі мае маладыя гады. Старэнькі дзед Макаш казаў мне сказкі пра былое, а Завітанскі лес разбудзіў у маім сэрцы любоў да красы прыроды ды навучыў Богу маліцца ў адзіноце.

“Беларусь, Беларусь залатая”, сьвежа зьвіняць словы юнацкай песьні і чаруюча дзеюць на душу, распальваючы вагонь любві да радзімы. Але каб моцна яе любіць, трэба беларусам радзіцца і беларусам памерці, бо хто аброс чужым мясам, ня ўмее любіць Беларусі”.

Актыўны беларускі дзеяч у Аргентыне Эміль Цяўлоўскі свой допіс на Радыё “Свабода” (16.10.1967) з нагоды скандалу з кнігай азагаловіў “Заканспіраваны Беларус”:

“Тут архірэй Апанас выдаў сваю кніжку “Беларусь”, якая-ж нарабіла шуму, прэсавай палемікі больш, чым можна было спадзявацца. Кнігі гэтай выдаў вельмі мала, усяго каля 200 штук, і тут у Буэнас Айрэсе не хацеў нікому ані даць, ані прадаць. Аднак з друкарні тайком “выскачыла” некалькі эгзэмпляраў, якіх улавілі тутэйшыя расейскія манархісты. І пачалася нагонка, нібы на аднаго чалавека, а фактычна на ўсіх Беларусаў.

Ніхто не спадзяваўся, што галава праваслаўнай цэрквы ёсьць “закансьпіраваны” Беларус. Бо зрэштай, каб быў Беларус, але не “сэпаратыст” і не “раскольнік”, то яшчэ ня выклікала-б абурэньня, але тут усіх незалежнікаў, як украінскіх, літоўскіх, эстонскіх і нават польскіх (з Прывісьлінского Краю!) — лічаць сэпаратыстамі.

Ёсьць дзьве расейскія распадаючыя групы, адна манархістычная, маючая сваю газэту “Русское Слово”, і фэдэратыўная, выпускаючая свой часапіс “Сеятель”. Незалежна ёсьць трэцяя група, найбольш шкадлівая — камуністычная, прасавецкая. Да пытаньня беларускай незалежнасьці ўсе яны падыходзяць варожа, згодныя ў тым, што Расея павінна існаваць суцэльная, непадзельная, як за апошняга цара ці xай-бы Савецкага Саюзу.

Пры разважаньні — чаму-ж якраз цяпер арх. Апанас выдаў кніжку ў мамэнт, калі ў Аргентыне Беларусы сядзелі ціха? Выглядае проста так, што на старасьць зьяўляецца споведзьдзю перад сваім грамадзянствам, паказваючы сваю душу, свае перакананьні. Знаючы сваіх вернікаў, не хацеў сярод іх пачынаць сваркі, бо рэлігія — гэта адна справа, а нацыянальныя пераконаньні — другая, іншая. Знаючы разьбежнасьць поглядаў, злучаў іх, як духоўны пастыр, як толькі мог. Не яго віна, што бацькаўшчына ня ёсьць самастойнай дзяржавай і ня ён адзін “закансьпіраваны”, якому Аргентына прыпісала нацыянальнасьць паводле юрыдычнай нормы “ius solis”, г. зн. дзяржавы, дзе радзіўся. Ставячы справу ясна, кім ён ёсьць, даказаў, што пры іншай спрыяючай хвіліне скажуць іншыя: мы —Беларусы!”.

Рэакцыя рускіх на гэтае “мы — Беларусы” была прадказальнаю — што для тых часоў, што для часоў найноўшых, нашых, і не надта рознілася ад палітычных поглядаў — былі тое манархісты ці прыхільнікі СССР, неістотна.

Згаданае Эмілем Цяўлоўскім “Русское Слово” ў нумары 354 ад 1 кастрычніка 1968 году ў артыкуле “Беларусь” под лупой” пісала:

“Не следует книгу на русском языке о Швейцарии назвать “Швайц” — такого слова у нас нет. Не следовало труд о Белоруссии наименовать “Беларусь” — в русском языке такого слова нет. Есть в книге и другие не русские слова: косцёл (вместо костел), уряд (им. канцелярия), заопековаться (им. не знаем чего, не поняли). […]

В предисловии к книге (написанном на белорусском языке) при перечислении, что имеено рзные народы дали белорусам, сказано: “расейцы” дали “непочтение к матери в брани”. Сказано темпераментно, но не научно: “расейцы” дали белоруссам много больше — Православие, свободу от поляков и спасение от католического угнетения, культуру и т. д.

Автор книги определенно стал на сторону Литвы и против России”.

А ў часопісе “Сеятель”, пра які таксама пісаў Цяўлоўскі, у нумары 121 за красавік 1968 г., у рубрыцы “Свободная трибуна” было надрукаванае “Открытое письмо Архиепископу Афанасию” за подпісам Великорос. Гэта надзвычайны дакумент, які красамоўнa сведчыць пра стаўленне паствы да асобы архіяпіскапа-беларуса; прывядзем некаторыя яго фрагменты (ліст даволі вялікі), і, вядома ж, у мове арыгіналу:

“[…] когда после кончины архиепископа Иоасафа был возвещен приезд Ваш в Асунсион, вся русская колония стала деятельно готовиться, чтобы достойно и торжественно встретить своего нового духовного Владыку. Всем нам Вы представлялись в образе горячо любимого покойного Владыки Иоасафа. Всю нашу любовь и уважение мы перенесли на Вас, Вы должны были заменить того, кого мы так горько оплакивали. Вся колония ходила на Ваши богослужения, с открытой душой прихожане стали приглашать Вас к себе на дом, чествовали Вас и оказывали самое радушное гостеприимство — ведь Вы были нашим Архипастырем и на Вас лежал ореол покойного Владыки Иоасафа. Оправдали ли Вы наши ожидания?

Нет! Когда мы познакомились с Вами ближе по богослужениям и при встречах с Вами в домах прихожан, то нас постигло полное разочарование… Странно было слышать такую речь. К тому же, за столом Вы стали высказывать взгляды, которые возмущали нас, русских националистов и антикоммунистов, ибо они резко противоречили нашим идеям и идеалам, за которые мы боролись и умирали.

Постепенно между Вами и прихожанами образовалась пропасть, какая-то пустота. Взаимное понимание и доверие были утрачены. В колонии пронесся слух: “Странный Владыка, он не наш и не с нами!”. Особенно возмутил колонию Ваш приказ, отданный Вами церковному старосте г-ну Н. А. Корсакову:

Снять и удалить из храма все памятные доски, в том числе доску и лампаду “светлой памяти Государя Императора Николая II и его августейшей Семьи” а также шесть памятных досок русских офицеров, погибших в парагвайском Чако в войне с Боливией.

Убрать из церкви национальный русский флаг, скромно стоявший в чехле в углу.

Снять русские национальные ленты с лампад перед иконами Божией Матери и Господа нашего Иисуса Христа.

Удалить лампочки с креста над алтарем, ибо они были расположены в цветах русского флага.

Убрать из Евангелия закладки из лент орденов св. великомученика Георгия, св. Владимира и св. Анны. ”.

Потом в своей проповеди Вы отметили, что в церкви не должно быть ничего политического. Совершенно верно: для Вас, Ваше Высокопреосвященство, национальный русский флаг или ленты императорских орденов — это политика, тогда как для нас, Ваших прихожан, это святыни, ибо под трехцветным русским флагом умирали наши предки, защищая свою Родину и кровью своею создавая Великую Россию. […] Для всех нас трехцветный русский флаг не есть “политика”. Да, для Вас это политика, а для нас, национально мыслящих русских людей, это СВЯТЫНЯ.

Вы никогда не поймете наших чувств. Вы никогда не станете истинным пастырем Русской Зарубежной Церкви. Вот уже 25 лет как Вы епископ Православной Церкви. Но за это время даже не сочли нужным выучить русский язык. Вы не наш, даже хуже того, Вы наш враг. […]

Помните пословицу: как волка ни корми, он все в лес смотрит? Так и Вы носили целых 25 лет за пазухой камень. Этим камнем оказалась Ваша “Беларусь”. Вы ударили по нас крепко, ибо ударили по нашей святыне, нашей Родине, Вы сравнили русский народ с татарами и тевтонами и весьма неприязненно отозвались о России. Между тем мы никогда не позволили себе надругаться над белоруссами, ибо мы братья по крови и православной вере. И с великим прискорбием отмечаем мы, что в прошлом в течение целых столетий иностранцы (шведы, поляки литовцы и другие) заставляли белоруссов драться со своими братьями русскими. Эту злостную политику по отношению к “москалям” Вы продолжаете вести, невзирая на свой сан архиепископа Русской зарубежной Церкви. […]” і г.д. У тэксце ліста было багата абвінавачанняў не толькі ідэалагічных, але і як царкоўнаму дзеячу, які падтрымліваў “не тых” святароў, быў моцна зацікаўлены ва ўласным прыбытку і інш.

Апагеем крытыкі кнігі архіяпіскапа Апанаса стала яе забарона Сінодам РПЦЗ з фармулёўкай, што яна ўтрымлівае “супярэчлівыя выказванні ў адрыс гістарычнае Расіі, што выклікаюць пад адрасам аўтара і выдаўца нараканні ды ўносяць смуту ў царкоўнае жыццё”. Гэта была фактычна першая забароненая царкоўнымі ўладамі кніга, напісаная самім царкоўным ярархам…

А як жа адрэагавалі на кнігу і тыя падзеі беларускія эмігранты? Даўні знаёмца архіяпіскапа Апанаса — ад часу Першага з’езду праваслаўных беларусаў — і гэткі ж даўні яго крытык Юрка Віцьбіч у лісце ад 26.10.1967 да таго самага айца Мікалая Лапіцкага пісаў:

“Шчыра кажучы, ня ведаю, для каго архіепіскап Апанас прызначыў гэтую сваю даволі блытаную кніжку. Ні беларусаў, ні расейцаў яна ня ў стане задаволіць. Пэўне ён прыпушчаў, што пасьля ейнага зьяўленьня зможа апынуцца па-за Расейскай Зарубежнай Царквой. Сумняюся таксама ў тым, што зь ейнай дапамогай ён меркаваў атрымаць рэгабілітаваньне ад усіх беларусаў, як колішні здрайца беларускае нацыянальнае справы. І можа варта цяпер “Юрию Стукаличу” узяць, наўсуперак свайму жаданьню, ягоную кніжку пад абарону, каб расейцы, якія здаўна і дагэтуль ставяцца да мяне з асаблівым “замілаваньнем”, зь яшчэ большай упартасьцю ўзяліся-б за выдаленьне ейнага аўтара са свайго асяродзьдзя.

А далей што? Кніжка архіепіскапа Апанаса “Беларусь”, нават з адпаведнымі і вельмі істотнымі папраўкамі, на якія аўтар ніколі ня згодзіцца, спазьнілася на дваццаць з гакам год”.

І сапраўды — ён абараняў, даслаўшы ў рэдакцыю “Нового Русского Слова” ліст, які быў апублікаваны — за подпісам Юрыя Стукаліча пад назовам “Дабы та ересть и смута в мире не была”:

“М[илостивый] Г[осударь] Г[осподин] Редактор! В хроникальной заметке “Синод запретил книгу архиепископа Афанасия”, помещенной в НРСлове от 9 ноября, сообщается, что эта книга, под названием “Беларусь”, запрещена Синодом, так как содержит “спорные суждения по адресу исторической России”, а в связи с этим “вносит смуту в церквоную жизнь”.

Даже не являясь адвокатом архиепископа Афанасия, как и рецензентом написанной им книги, можно все же сделать безукоризненный вывод, что постановление Синода Русской Зарубежной Церкви, а тем более поданное к общему сведению не в церковной печати, является политическим, а не церковным актом. Очевидно та же участь постигла бы и книги под названием “Украина” или “Грузия”.

Заметка кончается раз’яснением: “Это — первый случай запрещения церковной властью книги”. Так ли это? Неужели не имеется прецедентов? А в особенности если учесть, что Синод Русской Зарубежной Церкви всегда рекомендует себя хрантелем традиций исторической Русской Церкви?

Каждого белоруса, если только он действительно любит свою родину — Беларусь, оскорбляет постановление Синода Русской Зарубежной Церкви и обязывает его к тому, чтобы пересмотреть свое отношение к последней”.

У Новым Запавеце, у Дабравесці паводле Лукаша (15, 11-32), ёсць прытча пра блуднага сына, адна, відаць, з найбольш папулярных і шырока вядомых. Яе сэнс, як кажуць у пропаведзях, у тым, што чалавеку дадзенае права свабодна думаць, вырашаць, рабіць той ці іншы выбар — і гэтага права не можа адабраць нават сам Бог, як і не можа выратаваць чалавека насуперак ягонаму жаданню. Чалавек мае сам, на ўласнае жаданне, разуменне вярнуцца — да пакінутай сям’і, да бацькоў, дадому. І, як кажуць, гэта ніколі не позна.

Жыццё на гэта мае часам свой уласны погляд…

Біяграфічная даведка: Апанас (свецк. Антон Мартас, 08.09.1904, в. Завітая Наваградскага пав. Мінскай губ. (сёння Нясвіжскі р-н Мінскай вобл.) — 03.11.1984, Буэнас-Айрэс, Аргентына), рэлігійны дзеяч, архіяпіскап. У 1927 г. пастрыжаны ў манахі пад імем Апанас (Афанасій). У 1930 г. скончыў багаслоўскі факультэт Варшаўскага ўніверсітэта. Намеснік Яблочынскага манастыра. У 1942 г. у Мінску высвечаны на япіскапа Віцебскага і Полацкага. Ад 1944 г. — на эміграцыі. Разам з іншымі беларускімі іерархамі ў 1946 г. перайшоў у юрысдыкцыю Расійскай праваслаўнай царквы за мяжой. Адміністратар Паўночна-нямецкага вікарыяту Нямецкай япархіі РПЦЗ. Выкладаў рэлігію ў беларускай гімназіі ў Ватэнштэце, супрацоўнічаў з беларускай праваслаўнай прэсай, выдаў падручнік Старога Запавету па-беларуску. У 1950—1955 гг. — вікарны япіскап у Аўстраліі. Потым пераехаў у Аргентыну. Япіскап (пазней архіяпіскап) Буэнас-Айрэскі і Аргентынска-парагвайскі. Памёр у Буэнас-Айрэсе. Пахаваны на могілках Сьвята-Троіцкага манастыра ў Джорданвілі (ЗША).

Лявон Юрэвіч, Наталля Гардзіенка, budzma.by