«Давядзецца вам, спадары камуністы, атрымаць па зубах!»

Як ішло змаганне за незалежнасць Беларусі.

У «Бібліятэцы Свабоды. XXI стагодзьдзе» выйшла кніга Сяргея Навумчыка «Дзевяноста другі». Прапануем фрагмэнты з кнігі.

446 601 подпіс за рэфэрэндум

Да разгляду пытаньня аб рэфэрэндуме Вярхоўны Савет зьвярнуўся толькі 27 кастрычніка. З моманту, калі Цэнтральная выбарчая камісія пацьвердзіла сапраўднасьць больш як 380 тысяч подпісаў і накіравала ў парлямэнт сваё станоўчае заключэньне пра прызначэньне рэфэрэндуму, прайшло амаль паўгода.

Нам былі вядомыя асноўныя аргумэнты апанэнтаў, якія, у асноўным, зводзіліся да двух: што нібыта Ініцыятыўная група парушыла закон і што рэфэрэндум і датэрміновыя выбары прывядуць да «безуладзьдзя» і «хаосу».

У часе працы над гэтай кнігай у мяне былі сумненьні, ці варта даваць вытрымкі са стэнаграмы дыскусіі і ў якім аб’ёме — усё ж там сапраўды шмат мудрагелістых прававых палажэньняў ды розных юрыдычных нюансаў. Я істотна скараціў тэксты, пакінуўшы асноўнае — тое, што паказвае ўзровень аргумэнтацыі як прадстаўнікоў улады, гэтак і апазыцыі. Чытач мае магчымасьць атрымаць поўнае ўяўленьне адносна прававой вартасьці рашэньня, якое Вярхоўны Савет прыняў адносна меркаваньня некалькіх сотняў тысяч грамадзянаў Беларусі. Як і раней, усе расейскамоўныя выступы падаюцца ў перакладзе на беларускую мову.

Напачатку заўважу, што мы запатрабавалі, каб на сэсіі было дадзена слова старшыні Ініцыятыўнай групы Ўладзімеру Анцулевічу. Аднак большасьць дэпутатаў прагаласавала супраць.

Зь вялікім дакладам выступіў старшыня Камісіі па заканадаўстве Дзьмітры Булахаў. Асноўны патас ягонага выступу палягаў у тым, што нібыта Ініцыятыўная група пайшла на фальсыфікацыю, а ЦВК ня мела права выносіць станоўчае рашэньне.

Булахаў: «…Дэмакратыя без захаваньня законаў, нават недасканалых законаў, ня ёсьць дэмакратыя. Шлях невыкананьня законаў ? гэта простая дарога да тупіку, за якім толькі ахлякратыя і фашызм.

…Закон ускладае адказнасьць і абавязак на Цэнтральную камісію па рэфэрэндуме за выкананьне Ініцыятыўнай групай законаў. Толькі пры такім падыходзе дакумэнты па рэфэрэндуме могуць быць прызнаныя аформленымі ў належным парадку, гэта значыць, у тым самым парадку, які ўстаноўлены гэтым законам, Законам аб усенародным галасаваньні і рэфэрэндуме. Толькі ў такім выпадку Вярхоўны Савет сапраўды без дэбатаў абавязаны прызначыць дату рэфэрэндуму, як сьцьвярджаюць паважаныя народныя дэпутаты, члены Ініцыятыўнай групы. Я працытую ўсё ж артыкул 14 Закону аб рэфэрэндуме, частку першую. Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь па атрыманьні аформленага ў належным парадку (гэта значыць у тым парадку, які ўстаноўлены законам) прапановы прызначае дату. Калі ж закон парушаны, і гэта выразна вынікае з часткі другой артыкулу 14, то варта ўжываць частку другую артыкулу 14 Закону аб рэфэрэндуме, якая пачынаецца са словаў: у выпадку парушэньня гэтага Закону ініцыятарамі (таму што пастаянна робяцца спробы зьвесьці і супрацьпаставіць Вярхоўны Савет і грамадзянаў) рэфэрэндуму Вярхоўны Савет (і яшчэ адно слова падкрэсьлю) мае права (але не абавязаны) адхіліць прапанову аб правядзеньні рэфэрэндуму. Заўважце, …Вярхоўнаму Савету дадзена права прыняць палітычнае рашэньне, калі закон парушаны.

Усяго быў пададзены 446 601 подпіс, зь іх прызнана сапраўднымі 384 318 подпісаў. З розных прычынаў, у тым ліку з прычыны (яшчэ раз падкрэсьліваю, канстатаванага Цэнтральнай камісіяй па рэфэрэндуме) надзвычай грубага парушэньня заканадаўства, што выявілася і ў падробках і гэтак далей, было выключана з агульнай сукупнасьці 62 283 подпісы. Прычым з агульнай колькасьці падпісных лістоў выбарачна (я падкрэсьлю слова "выбарачна") 2372 лісты былі падвергнуты элемэнтарнай почырказнаўчай экспэртызе… Нават у гэтак нязначным масіве відавочная падробка подпісаў дакумэнтальна ўстаноўлена ў 1598 лістах. Задумайцеся: 67,37 працэнты падробленых подпісаў ад выбарачнай сукупнасьці! (Шум у залі)».

Мы абурыліся, бо Булахаў наўпрост перакручваў: гэта былі выпадкі, калі муж расьпісваўся за жонку або жонка за мужа, ЦВК не кваліфікавала гэта як «падробкі», пра што пазьней сказаў яе старшыня Абрамовіч. Ну а экстрапаляцыя працэнту непрызнаных подпісаў на ўвесь масіў сабраных подпісаў (а менавіта гэта рабіў Булахаў) увогуле выглядала махлярствам: ЦВК перадало на праверку графолягам усе лісты, якія выклікалі сумнеў. У астатніх сотнях тысячаў сумневу не было (нагадаю, што чыноўнікамі Вярхоўнага Савету і Саўміну быў правераны кожны ліст).

Булахаў працягваў: «Падробка выбарчых дакумэнтаў ? крымінальна каральнае дзеяньне. Як відаць з тэксту Закону аб рэфэрэндуме, у Цэнтральнай камісіі па рэфэрэндуме няма права займацца апэрацыямі адніманьня. У артыкуле 13, частцы трэцяй, Закону аб рэфэрэндуме зьмяшчаецца імпэратыўнае ўказаньне аб тым, што парушэньне закону зьяўляецца падставай для адмоўнага рашэньня Камісіі па рэфэрэндуму. У яе няма права выбіраць, шмат парушэньняў або мала, тут або "так", або "не». Кіруючыся законам, магло быць прынята адно рашэньне ? пра адхіленьне.

…Такім чынам, паводле аднадушнага меркаваньня Камісіі па заканадаўстве, якая папярэдне разгледзела і тэзісы гэтага выступленьня, і яго асноўныя высновы, Вярхоўны Савет у дадзенай сытуацыі юрыдычна не зьвязаны з рашэньнем Цэнтральнай камісіі па рэфэрэндуме і, такім чынам, уся кампанія па зборы подпісаў, праведзеная Ініцыятыўнай групай, не зьяўляецца юрыдычным (падкрэсьліваю) фактам, зь якога для Вярхоўнага Савету могуць выцякаць якія-небудзь юрыдычныя правы ці абавязкі.

…Зыходзячы з таго, што юрыдычным фактам дзеяньні Цэнтральнай камісіі і Ініцыятыўнай групы для Вярхоўнага Савету не зьяўляюцца, Вярхоўны Савет мае права і магчымасьць адхіліць прапанову аб рэфэрэндуме ў сувязі з парушэньнямі закону і не прымаць ніякіх іншых рашэньняў па дадзенай сытуацыі».

Заблоцкі — Булахаву: «Гэта поўная непісьменнасьць»

Булахаў яшчэ ня скончыў свой выступ, а дэпутаты Апазыцыі БНФ ужо стаялі ля мікрафонаў.

Алег Трусаў (Апазыцыя БНФ): «Я хацеў бы ведаць, калі дэпутат Булахаў гаворыць ад імя камісіі, не зьбіраючы камісію, як ён часта гэта ўмее рабіць. А калі гэта ўсё ж такі рашэньне камісіі, то я патрабую, каб мы атрымалі пратаколы ўсіх пасяджэньняў камісій і Леўчыка, і Булахава, каб было ясна, ці гэта думка толькі Булахава ім узурпаваная, ці гэта рашэньне камісіі, у якім ёсьць галасаваньне. Таму што пытаньне вельмі важнае. Я ведаю, што частка дэпутатаў, якія зьяўляюцца членамі заканадаўчай камісіі, не запрашалася Булахавым на гэтую камісію».

Пытаньне сапраўды было важным — выглядала, што афіцыйнага пасяджэньня Камісіі па заканадаўстве не праводзілася, Булахаў рабіў даклад «ад сябе» — на што, канешне, меў права, але тады не павінен быў прадстаўляць свае аргумэнты як меркаваньне камісіі.

Дзьмітры Булахаў: «Што датычыцца запрашэньня на пасяджэньне камісіі. Інакш як праз аб'явы, якія робіць сакратарыят на гэтай сэсіі, публічна зьбіраць членаў камісіі я ня маю магчымасьці. Непасрэдна падыходзіць да тых, хто ніколі не прысутнічае на пасяджэньнях камісіі, я ня толькі як чалавек, але і як старшыня камісіі не рабіў і рабіць ня буду. Ніякіх пэрсанальных запрашэньняў таксама ў нашай камісіі рабіць не прынята. Што датычыцца пасяджэньняў камісіі, дык тыя восем чалавек, якія прысутнічалі пры абмеркаваньні, знаходзяцца тут узалі. Калі ёсьць хто-небудзь, хто мае іншы пункт гледжаньня на пасяджэньне гэтай камісіі, я прасіў бы ўстаць».

Лявонцій Зданевіч (Апазыцыя БНФ): «Паважаны Дзьмітры Пятровіч, мяне вельмі ўразілі вашы словы пра канстатацыю з фальсыфікацыяй. Уразілі таму, што гэтая канстатацыя была зроблена на падставе візуальнага аналізу. Ці лічыце вы як юрыст дастатковым такі аналіз, каб рабіць такія высновы, якія вы зрабілі?»

Дзьмітры Булахаў: «Давайце мы з вамі зараз, каб далей не было гэтых спрэчак, абмяркуем такую пазыцыю. Ёсьць пытаньні па крымінальна-прававой тэматыцы, і калі мы кажам аб падробцы подпісаў, дык у крымінальным праве гэта адно. Другое ? Закон аб рэфэрэндуме не акрэсьлівае нейкіх асобных патрабаваньняў для раскрыцьця паняцьця "грубае парушэньне закону». І каб адказаць на вашае пытаньне, я працытую заключэньне Цэнтральнай камісіі па рэфэрэндуме: "1. Почырказнаўчай экспэртызай, выкананай на даручэньне Цэнтральнай камісіі адпаведнай навукова-дасьледчай установай устаноўлена, што з 2З72 лістоў, выбарачна перададзеных на экспэртызу, у 1598 лістах, якія зьмяшчаюць 6991 подпіс грамадзянаў у падтрымку рэфэрэндуму, адной і той самай асобай за іншых грамадзян учынены па два і больш подпісы у кожным з гэтых лістоў. 2. Праверкай, якая праведзена шляхам асабовага апытаньня грамадзян, устаноўлена, што ў 20 лістах, якія зьмяшчаюць 68 подпісаў, па два і больш подпісаў з гэтых лістоў зроблена таксама адной і той самай асобай за іншых грамадзян. 3. 14 грамадзян, запісаных у падпісныя лісты рэфэрэндуму, свайго подпісу наогул не паставілі. 4. 5 грамадзян, якія паставілі свае подпісы, стала пражываюць па-за межамі Рэспублікі Беларусь" і гэтак далей. Усяго 13 пунктаў заключнага акту».

Уладзімер Заблоцкі (Апазыцыя БНФ): «Паважаны Дзмітры Пятровіч! Я думаю, што тую цытату, якую вы прывялі, можна выкарыстоўваць такім чынам, што канкрэтна можна казаць толькі аб дасьледаваньні 2100 подпісаў… Пашыраць гэтую неверагодную для мяне як для матэматыка статыстыку на ўсе сабраныя подпісы недапушчальна, таму што ў гэтым выпадку можна выключыць толькі тыя парушэньні, якія зафіксаваныя, але зрабіць статыстычную выснову ? гэта поўная непісьменнасьць, прабачце».

Дзьмітры Булахаў: «Цалкам з вамі згодны, можна казаць аб тым, што выяўлена, і выяўлена гэта. Аднак я задаваў пытаньне старшыні Цэнтральнай камісіі. Спрабаваў ён хаця б распаўсюдзіць такую мэтадалёгію праверкі? Не, не спрабаваў ? не было часу, не было сілаў, не было магчымасьцяў...».

Сяргей Hавумчык (Апазыцыя БНФ): «Скажыце, калі ласка, падвяргаючы сумненьню тыя подпісы, па якіх ужо выказалася Цэнтральная камісія (і што не зьяўляецца адкрыцьцём Амэрыкі), ці падвяргаеце вы сумненьню тыя больш як 350 тысяч подпісаў грамадзянаў, якія выказалі сваю думку? Так ці не? Ці ёсьць у вас афіцыйныя (я падкрэсьліваю) юрыдычныя для гэтага падставы?»

Дзьмітры Булахаў: «Адказваю на ваша пытаньне часткай чацьвёртай артыкулу 11 Закону аб рэфэрэндуме, дзе гаворыцца, што незавераныя подпісы прызнаюцца несапраўднымі. А зараз цытата з заключнага акту Камісіі па рэфэрэндуму: "Ня лічачы, што шляхам пастаноўкі факсыміле свайго подпісу старшыня Ініцыятыўнай групы выканаў патрабаваньне ў законе аб зацьвярджэньні кожнага падпіснога ліста сваім подпісам, аднак..." Але вось калі "аднак", то гэта я называю з пункту погляду юрыста фокусам, а не юрыспрудэнцыяй. Гэта ўжо палітыка, і мае права ставіць такую коску толькі Вярхоўны Савет, а не Цэнтральная камісія».

Далей пачалі задаваць пытаньні прадстаўнікі дэпутацкай большасьці — канешне, з мэтай падкрэсьліць няслушнасьць пазыцыі прыхільнікаў рэфэрэндуму.

Да мікрафона падышоў старшыня Сьветлагорскага гарсавету Аляксандар Якабсон, пазьней, пры Лукашэнку, пасьлядоўна — старшыня Гомельскага гарвыканкаму, старшыня Гомельскага аблвыканкаму і, нарэшце, старшыня Камітэту дзяржаўнага кантролю краіны. Кантраляваць разьмеркаваньне сродкаў і падлічваць, як вынікае з выступу, ён быў здольны ўжо тады).

Аляксандар Якабсон: «Дзьмітры Пятровіч! Вы пазначылі сваёй інфармацыяй суму матэрыяльных выдаткаў на правядзеньне рэфэрэндуму ? 495 мільёнаў рублёў. Я хацеў бы ўдакладніць. Мэханізм гэтага падліку заставаўся такім самым, як і ў ранейшыя часы, калі мы праводзілі выбары, ці вы ўсё ж улічваеце, што ў сёньняшніх умовах, будзем прама казаць, на грамадзкіх пачатках, як гэта было ў ранейшыя гады, усе выбарчыя камісіі ўжо працаваць ня будуць? Па маіх падліках гэтую лічбу па меншай меры трэба патроіць».

Дзьмітры Булахаў: «Я не гатовы адказаць на пытаньне аб мэханізьме падліку. Я карыстаюся толькі канчатковай сумай па стане на 1 верасьня 1992 году, якую ў сваіх разьліках прапаноўвала Цэнтральная камісія па рэфэрэндуме».

Старшыня Апазыцыі БНФ вярнуўся да ключавога аргумэнту ў выступе Булахава.

Зянон Пазьняк: «Шаноўны дэпутат Булахаў! Вы, спасылаючыся на заключэньне, тэкст якога ў вас на руках, сказалі, што Цэнтральнай камісіяй па рэфэрэндуме выяўлены факт падробкі подпісаў. Я прашу вас зачытаць гэтае месца, дзе напісана аб факце падробкі подпісаў, заключэньне. Прашу вас зачытаць».

Дзьмітры Булахаў: «Шаноўны дэпутат Пазьняк, на жаль, нічога новага ў сваім пытаньні вы не паднялі. Я цытаваў першы пункт заключэньня Цэнтральнай камісіі па рэфэрэндуме. Гэта мой адказ».

Іншым адказ быць і ня мог — слова «фальсыфікацыя» ў заключэньні ЦВК не было.

Старшыня ЦВК: У нас сумленьне чыстае, а рашэньне — за вамі

Потым слова было дадзена старшыні Цэнтральнай выбарчай камісіі Аляксандру Абрамовічу. Ён зрабіў прапанову з улікам таго, што Вярхоўны Савет зацягнуў разгляд пытаньня аб рэфэрэндуме і на правядзеньне выбараў увосень 1992 году, як прапаноўвалася ініцыятарамі, часу не заставалася.

Аляксандар Абрамовіч: «На вялікі жаль, я сёньня не магу канстатаваць, што тая фармулёўка пытаньня, якая была вынесена на рэфэрэндум, поўнасьцю адпавядае патрабаваньням часткі 4 артыкулу 10 Закону аб рэфэрэндуме, дзе гаворыцца, што пытаньне павінна быць сфармулявана Ініцыятыўнай групай дакладна і ясна, каб на яго быў магчымы адназначны адказ. Тым ня менш пытаньне было пастаўлена, і сёньня трэба шукаць рашэньне, каб атрымаць гэты адназначны адказ, калі рэфэрэндум усё ж ці будзе прызначаны ці не, бо гэта справа Вярхоўнага Савету.

Тэкст праекту рашэньня мог бы быць наступны: "Прыняць закон аб выбарах, прапанаваны БНФ, і правесьці чарговыя выбары ў Вярхоўны Савет 7 траўня 1993 году». Гэта той мінімальны тэрмін, які можа наступіць, калі будзе дадзены, скажам, станоўчы адказ на пытаньне рэфэрэндуму. Канешне, прымаць законы шляхам рэфэрэндуму, не абмеркаваўшы іх у парлямэнце, справа, мякка кажучы, ня зь лепшых. Але аб гэтым, паважаныя народныя дэпутаты, трэба было думаць, прымаючы Закон аб рэфэрэндуме, які не забараняе такі шлях прыняцьця законаў. Другое. Адносна пастаўленага пытаньня ? яго адпаведнасьць патрабаваньням Канстытуцыі. Згодна з артыкулам 172 зьмяненьне Канстытуцыі праводзіцца рашэньнем Вярхоўнага Савету. Але з Закону аб рэфэрэндуме вынікае, што на рэфэрэндум могуць выносіцца і разглядацца пытаньні, прымацца рашэньні аб прыняцьці і зьмяненьні Канстытуцыі (артыкул 36, частка трэцяя), якія і лічацца прынятымі, калі за такія зьмяненьні прагаласавала больш за дзьве трэці грамадзян, унесеных у сьпісы для галасаваньня (ня тых, што прынялі ўдзел, падкрэсьліваю, а ўнесеных у сьпісы), што мае месца і ў нашым выпадку. Такім чынам, у наяўнасьці была калізія нормаў Канстытуцыі і Закону аб рэфэрэндуме, аб чым паведаміла ў сваім заключэньні Камісія па заканадаўстве і па пытаньнях работы саветаў Цэнтральнай камісіі па рэфэрэндуме.

Было зарэгістравана, зыходзячы з артыкулу 2 Канстытуцыі аб паўнаўладзьдзі народу і зыходзячы з таго, што найбольш важныя пытаньні выносяцца на ўсенароднае галасаваньне ? рэфэрэндум...

Таму мне сёньня крыху дзіўна бачыць праект пастановы, у якой прызнаецца неабходным не прызначаць правядзеньне рэфэрэндуму. Чаму? Калі было вынесена канстытуцыйнае пытаньне, якое, на думку паважаных пастаянных камісій і іх прадстаўнікоў, нельга было выносіць на рэфэрэндум, то чаму, калі не пачаўся яшчэ збор подпісаў, не было адменена гэтае рашэньне Цэнтральнай камісіі? Фактычна не адмяніўшы гэтага рашэньня Цэнтральнай камісіі, якое вынікала з калізій нормаў фактычна двух законаў, тым самым было санкцыянавана дадзенае рашэньне і нададзеная яму роля крыніцы права.

…У працэсе збору подпісаў узьнік цэлы шэраг праблем, якія як і папярэднія, у многім узьнікалі з прычыны недакладнасьці і супярэчнасьцяў тых або іншых нормаў Закону аб рэфэрэндуме.

Яшчэ горшая сытуацыя склалася з патрабаваньнем часткі трэцяй артыкулу 11 Закону аб тым, што кожны падпісны ліст павінен быць завераны ня толькі членам Ініцыятыўнай групы, але і старшынём. Паколькі член Ініцыятыўнай групы сам зьбірае подпісы грамадзян, то ніякіх праблем засьведчаньня яго асабістага подпісу не было. А вось адзіны на ўсю Ініцыятыўную групу па рэспубліцы старшыня фактычна ня мог заверыць уласным подпісам усе 125 тысяч падпісных лістоў. І, канешне, ён ня мог замест падпісных лістоў утвараць нейкія папірусы кшталту цэлай абоймы шпалераў. Такім чынам, у законе была закладзена працэсуальная норма, якая або заведама, або ненаўмысна была немагчымая для выкананьня адпаведных нормаў матэрыяльнага права, нормаў, якія даюць права грамадзянам на ўдзел у дзяржаўным і грамадзкім жыцьці шляхам выказваньня сваёй волі пры правядзеньні рэфэрэндумаў».

Тут спыню цытаваньне. Як бачна, нават высокакваліфікаваны юрыст, доктар навук, прафэсар прызнаў наяўнасьць у законе нормы, выканаць якую было заведама немагчыма. Паказальнае і выказанае Абрамовічам меркаваньне, што гэтае палажэньне магло быць закладзена наўмысна.

Далей старшыня ЦВК сказаў пра праверку падпісных лістоў.

Аляксандар Абрамовіч: «Я бачу, што тут ставяцца нейкія пытаньні, нейкія кантэксты. Я разумею тую псыхалягічную сытуацыю, у якой знаходзяцца паважаныя члены Вярхоўнага Савету, нашы народныя дэпутаты. Канешне, пытаньне накіравана супраць большасьці членаў Вярхоўнага Савету. Каму гэта можа быць даспадобы? Тым ня менш, прашу прабачэньня, я хачу сказаць: праверку падпісных лістоў Цэнтральная камісія правяла з усёй неабходнай дакладнасьцю і з усёй той паўнатой, якой патрабуе закон (курсіў мой — С.Н.). У прыватнасьці, Цэнтральная камісія праверыла кожны падпісны ліст, а ня толькі тыя 2372 лісты, якія былі перададзены на почырказнаўчую экспэртызу. Пры праверцы ўсіх падпісных лістоў выяўлялася адпаведнасьць кожнага ліста і подпісу такім патрабаваньням закону, як наяўнасьць у іх прозьвішча, імя і імя па бацьку, подпісаў членаў Ініцыятыўнай групы, месца жыхарства, даты нараджэньня, даты падпісаньня ліста, нумару і рэквізытаў пашпарта і гэтак далей… У выніку было выяўлена, што з агульнай колькасьці 446 061 сабраных подпісаў 51 363 подпісы былі прызнаныя Цэнтральнай камісіяй як аформленыя з рознымі адступленьнямі. І ці мы можам тут сказаць пра 67 працэнтаў (працэнты нібыта сфальшаваных подпісаў, пра якія заявіў Булахаў — С.Н.), калі, скажам, грамадзянін замест «Іваноў Іван Іванавіч» напісаў «Іваноў Іван І.»? Канешне, гэта былі недакладнасьці ў выкананьні закону і яны Цэнтральнай камісіяй шляхам скрупулёзнага аналізу выяўляліся і фактычна выводзіліся за рамкі агульнага падліку.

Аднак, на вялікі жаль, пры праверцы падпісных лістоў выявілася таксама, што ў шэрагу зь іх, а менавіта ў 2370 лістах утрымліваюцца па два, а ў асобных выпадках і болей подпісаў, якія маюць значнае падабенства. Гэта было выяўлена шляхам уважлівага назіраньня і вывучэньня ўсіх падпісных лістоў. Таму былі ўзяты подпісы ня скопам, а толькі тыя, якія былі адобраныя папярэдняй, калі можна так сказаць, экспэртызай. Была арганізаваная дадатковая праверка гэтых лістоў з выездам членаў камісіі ў Віцебск, Баранавічы, Магілёў, Барысаў і па горадзе Менску. Але справа паказала, што мэтад праверкі заснаваны на асабістым апытаньні грамадзянаў, якія падпісалі лісты, хоць і надзейны, але марудны. Такім чынам удалося праверыць толькі каля 80 подпісаў грамадзянаў, зь якіх выявілася, што 20 былі зробленыя той самай асобай. Таму і было вырашана астатнія 2372 лісты, што выклікалі ў членаў камісіі, калі можна так сказаць, неабходнасьць у дадатковай упэўненасьці, перадаць на почырказнаўчую экспэртызу. Яна паказала, што камісія амаль не памылялася, бо ў 1598 лістах было па 2 і больш подпісаў, зробленых адной асобай. Але згодна з патрабаваньнямі часткі чацьвёртай артыкулу 11 Закону, былі прызнаны несапраўднымі ня толькі гэтыя тры зь нечым тысячы подпісаў, якія былі ўчыненыя адной асобай, а ўсе амаль 7 тысяч подпісаў, якія ўтрымліваліся ў такіх падпісных лістах. Такім чынам, фактычна зь яўнымі парушэньнямі патрабаваньняў Закону аб рэфэрэндуме была колькасьць падпісных лістоў і подпісаў меншая, чым адзін працэнт ад агульнай колькасьці сабраных подпісаў.

Менавіта гэтую прыблізную лічбу трэба браць пры ацэнцы агульнай сытуацыі. А не ствараць уражаньне, што ўсе подпісы сабраны, як тут казалася, злодзеямі (ці я ня так зразумеў, магчыма). Парушэньні парушэньням розьніца, і гэтага нельга не ўлічваць, калі быць добрасумленным і аб'ектыўным...

Паважаны наш асноўны дакладчык! (Дзьмітры Булахаў — С.Н.) Калі ўжо Прэзыдыюм Вярхоўнага Савету даручыў вам падрыхтаваць пытаньне амаль паўгода назад, дык падпісныя лісты (я адказваю і на запыт некаторых народных дэпутатаў) ужо амаль паўгода як перададзеныя ў Вярхоўны Савет. А за гэты час можна было б ня толькі гэтыя 2 тысячы на почырказнаўчую экспэртызу накіраваць, а яшчэ тысяч пяць праверыць... (Шум у залі).

Адносна складу Цэнтральнай камісіі і што тычыцца непасрэдна мяне. Я падзяляю ўсю адказнасьць, якую нясе Цэнтральная камісія за прынятае рашэньне, і нягледзячы на тое, што, магчыма, некаторыя пункты гэтага заключэньня пададуцца спрэчнымі, тым ня менш я лічу, што члены Цэнтральнай камісіі, якія шмат кім тут на папярэднім пасяджэньні абзываліся партакратамі і гэтак далей, добрасумленна выканалі свой абавязак, глыбока ўніклі ў зьмест законаў.

Я мяркую так: мы добрасумленна выканалі свой абавязак, які вынікае з патрабаваньняў закону, і як бы там ні было, у нас сумленьне застаецца перад вамі чыстым, паважаныя народныя дэпутаты. А рашэньне за вамі».

На гэтым паседжаньне сэсіі 27 кастрычніка скончылася, на другі дзень разгляд пытаньня пра рэфэрэндум пачаўся з адказаў старшыні ЦВК на пытаньні дэпутатаў.

«ЦВК прыняла прававое рашэньне»

Іван Герасюк: «Ці можаце вы ад імя камісіі заявіць з усёй адказнасьцю перад беларускім народам, што 350 тысяч і адзін подпіс, неабходныя для прызначэньня рэфэрэндуму, сабраныя бездакорна і ў поўнай адпаведнасьці з нашым заканадаўствам?»

Аляксандар Абрамовіч: «Паколькі гэтае пытаньне будзе задавацца і іншымі дэпутатамі, я магу вам адказаць на яго наступным чынам: каля 380 тысяч подпісаў, дакладней 383 тысячы подпісаў, сабраныя з усімі неабходнымі патрабаваньнямі, якія прад'яўляе ўвесь дух і ўвесь сэнс Закону аб народным галасаваньні (рэфэрэндуме). І мы таму прынялі такое рашэньне, зыходзячы менавіта з гэтага і менавіта з адказнасьцю перад беларускім народам».

Лявон Баршчэўскі (Апазыцыя БНФ): «Ці тыя заўвагі, якія адносіліся да недакладнага выкананьня закону, адносяцца да подпісаў звыш гэтых 384 тысяч ці да гэтых 384 тысяч?»

Уладзімер Абрамовіч: «Адказваю вам адназначна і коратка. Яны перавышаюць лічбу 383 тысячы. І менавіта кваліфікуюцца як сапраўды недакладнасьці».

Міхаіл Качан (дэпутат ад вэтэранскай арганізацыі): «Скажыце, калі ласка, якое рашэньне прыняла Цэнтральная выбарчая камісія: прававое ці палітычнае?»

Аляксандар Абрамовіч: «Камісія прыняла толькі і толькі прававое рашэньне, зыходзячы з сучаснага разуменьня права, якое зьяўляецца і выразам агульнай волі. А, скажам, не палітычнае».

Алег Трусаў: «Ці лічыце вы грубым парушэньнем закону або проста парушэньнем закону той ціск, які на вас пэрсанальна і на камісію вашу рабіў дэпутат Булахаў як старшыня камісіі, дэпутат Леўчык, Вярхоўны Савет і тыя выказваньні нашага паважанага старшыні, што гэтая камісія нікчэмная, што там партапаратчыкі, што яе трэба разагнаць? Як вы лічыце, парушэньне гэта закону з боку гэтых асоб ці не?»

Аляксандар Абрамовіч: «Паважаны народны дэпутат Трусаў! Я не лічу гэта парушэньнем патрабаваньняў закону, скажам так. Але я гэта лічу, як кажуць, амаль такім непрымальным з пункту гледжаньня нармальнай чалавечай этыкі, і мне незразумелыя такія паводзіны, якія грунтуюцца на нейкіх банапартысцкіх, даруйце, замашках».

Тацяна Анісенка: «Ці лічыце вы як юрыст, як старшыня Цэнтральнай выбарчай камісіі, парушаны вамі закон або не? Толькі я прашу не даваць вялікіх камэнтароў. Адкажыце, парушаны закон або не?»

Аляксандар Абрамовіч: «Адказваю вам з усёй шчырасьцю на гэтае пытаньне. Я лічу, што Цэнтральная камісія выканала патрабаваньні, якія вынікаюць з духу закону і закон не парушыла».

Барыс Гец (дэпутат ад вэтэранскай арганізацыі, генэрал-маёр, герой Савецкага Саюзу): «Ці можаце вы як старшыня Цэнтральнай выбарчай камісіі адказаць, што ўсе 380 тысяч подпісаў, якія вы назвалі... адпавядаюць рэчаіснасьці, няма тых самых парушэньняў, якія вы зафіксавалі ў сваім дакумэнце? Толькі коратка: так або не?»

Аляксандар Абрамовіч: «Коратка адказаць не магу. Я адкажу, што патрабаваньні прад'яўленыя ў адпаведнасьці з законам, усе гэтыя подпісы адпавядаюць рэчаіснасьці, што і ўстанавіла камісія на сваім пасяджэньні».

Герард Сівіцкі: «Тыя падпісныя лісты, якія вы прызналі сапраўднымі, дзе 380 тысяч подпісаў, завераныя і падпісаныя старшынём Ініцыятыўнай групы або стаіць там такое самае факсыміле, як і тут?»

Аляксандар Абрамовіч: «На падпісных лістах стаіць факсыміле подпісу старшыні Ініцыятыўнай групы, ёсьць узор ягонага асабістага подпісу, які сьведчыць, што ідэнтычны подпіс на ўсіх астатніх лістах».

Віктар Какоўка (Апазыцыя БНФ): «Улічваючы тое, што ў праверцы ўсіх дакумэнтаў удзельнічалі работнікі ня толькі выбарчай камісіі, але і Саўміну і Вярхоўнага Савету, гэта значыць, была вельмі старанная праверка, і зацікаўленая, можна сказаць, у мяне канкрэтнае пытаньне: распачыналася ці хоць адна канкрэтная крымінальная справа па падробцы подпісаў (я маю на ўвазе тыя, якія проста не ўлічылі, звыш 380 тысяч) або не?»

Аляксандар Абрамовіч: «Толькі па адным факце ў Крычаўскую раённую пракуратуру была накіравана справа… Учора ў дакладзе папярэдняга прамоўцы (Булахава — С.Н.) прагучала слова "падробка". Але вы паглядзіце, што ў шэрагу лістоў два і больш подпісаў пастаўленыя адной асобай. Я ведаю, гэта таксама многім не спадабаецца. Але я абавязаны сказаць з усёй шчырасьцю, падабаецца ці не падабаецца гэта нам, што ў нас склалася такая палітычная культура, калі муж падпісвае за жонку, а жонка падпісвае за мужа. Праверкай высьветлена. Да прыкладу, гаварылася: "Гэты подпіс ня мой». ? "Але вы не пярэчыце, што муж падпісаў?" ? "Не". Таму якое рашэньне тут? Ня трэба сьмяяцца і ня трэба судзіць. На гэты конт ёсьць норма закону, якая выразна кажа, што рабіць у такім выпадку. У такім выпадку прымаецца рашэньне не аб забароне рэфэрэндуму, а аб тым, што лісты, у якіх утрымліваюцца подпісы такога кшталту (усе лісты і ўсе іншыя подпісы, у тым ліку і сапраўдныя), прызнаюцца несапраўднымі. І такім чынам камісія паступіла, выключыла іх на падставе патрабаваньня закону… Тут можна правесьці аналёгію. Прабачце мне за крыху неафіцыйны ўзровень, але ён часам таксама неабходны. Да прыкладу, стаіць машына ня там, дзе трэба. Парушаныя правілы руху. Значыць, магчымыя дзьве высновы. Паводле лёгікі, скажам, першага дакладу (Булахава — С.Н.), трэба забраць правы, забраць машыну і не вяртаць яе. А паводле лёгікі закону ? пакараць чалавека толькі за дадзенае парушэньне».

Такім чынам, і з дакладу, і з адказаў на пытаньні старшыні ЦВК вынікала, што, за выключэньнем падпісных лістоў, па якіх узьніклі пытаньні, неабходная для правядзеньня рэфэрэндуму колькасьць подпісаў сабраная.

«Той, хто заклікае вас прыняць сёньня, прама скажам, не зусім прававое рашэньне, ён робіць вам мядзьведжую паслугу. Я прашу вас падумаць пра гэта», — сказаў у канцы Абрамовіч.

Пазыцыя Абрамовіча раззлавала старшыню Камісіі па дзяржаўным будаўніцтве Ўладзімера Леўчыка, які заявіў, што «тое тлумачэньне, якое даў найвышэйшаму органу дзяржаўнай улады юрыст з такой адукацыяй», дае падставу «разгледзець пытаньне аб рэфэрэндуме ў кантэксьце аб даверы старшыні Цэнтральнай выбарчай камісіі» і «даручыць старшыні Вярхоўнага Савету скарыстацца сваім канстытуцыйным правам і прапанаваць новую кандыдатуру на гэтую пасаду».

Шушкевіч зрэагаваў адразу: «Не, ужо тут вы мне прабачце, шаноўны Уладзімер Канстанцінавіч. Я гэтага не зраблю. І карыстайцеся вы вашым канстытуцыйным правам як старшыня камісіі. Бо я лічу так, што юрыст ён ня горшы за вас, прабачце. (Аплядысмэнты). І ня трэба тут судзілішча ладзіць».

Ніякім юрыстам Леўчык, канешне, ня быў — скончыў наргас і Вышэйшую партыйную школу пры ЦК КПСС, працаваў першым сакратаром райкаму, затым першым намесьнікам Гомельскага аблвыканкаму. Увогуле, да вядзеньня Шушкевічам пасяджэньня, на якім разглядалася пытаньне аб рэфэрэндуме, прэтэнзіяў не было: вёў ён яе дэмакратычна і ў адпаведнасьці з рэглямэнтам. Усё, што можна было зрабіць супраць рэфэрэндуму, Станіслаў Станіслававіч зрабіў да сэсіі.

Ізноў прагучала прапанова даць слова старшыні Ініцыятыўнай групы — і зноў яна не набрала належнай колькасьці галасоў («за» выказалася толькі 127 дэпутатаў пры 173 неабходных).

Далей пачаліся выступы з трыбуны.

Лявон Баршчэўскі (Апазыцыя БНФ): «Рашэньне Цэнтральнай камісіі па рэфэрэндуме ад 12 траўня зафіксавала, што больш як 350 тысячамі грамадзянаў Беларусі, якія маюць права голасу, без парушэньня Закону аб народным галасаваньні, у адпаведнасьці з артыкулам 5 дзеючай Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь праяўлена ініцыятыва правядзеньня рэспубліканскага абавязковага рэфэрэндуму зь вядомай вам фармулёўкай. Гэтае рашэньне далося Цэнтральнай выбарчай камісіі, удзел у фармаваньні якой вы прымалі, нялёгка. На працягу месяца, як гэта вызначана Законам, камісія штодня займалася праверкай падпісных лістоў, пададзеных ва ўстаноўленым парадку і аформленых у вызначаны тэрмін. 49 супрацоўнікаў апарату Вярхоўнага Савету і Саўміну, што, на наш погляд, не адпавядае Закону, перабіралі і трымалі ў руках кожны ліст. Тыя зь лістоў, якія маглі выклікаць хоць нейкае падазрэньне з боку правяральнікаў, адкладаліся ў бок. Усяго такіх лістоў з 125 931 набралася 2 372. Недакладнасьці былі ўстаноўленыя далёка не ва ўсіх гэтых лістах, а толькі ў 1598. Паўтараю, недакладнасьці, а ня грубыя парушэньні, бо, наколькі мне вядома, ад сваіх подпісаў практычна ніхто з правераных не адмовіўся… Калі й былі якія парушэньні закону, дык толькі з боку Цэнтральнай камісіі па рэфэрэндуме. Напрыклад, накіроўваць чые б там ні было подпісы на графалягічную экспэртызу без завядзеньня ва ўстаноўленым парадку справы законам забаронена… Факт ёсьць факт. Група грамадзянаў у колькасьці больш за вызначаныя законам 350 тысяч выказала сваю волю на правядзеньне ўсерэспубліканскага рэфэрэндуму з фармулёўкай, пад якой гэтыя грамадзяне сьвядома расьпісаліся. Калі Вярхоўны Савет праігнаруе гэтую волю людзей, сярод якіх нямала выбаршчыкаў кожнага з вас (маіх, напрыклад, больш за паўтары тысячы), ён такім чынам груба парушыць артыкулы 2 і 5 Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, асноўныя правы чалавека на свабоднае выяўленьне і прыняты ім самім жа Закон аб народным галасаваньні ? рэфэрэндуме. Гэта будзе азначаць, што Вярхоўны Савет утрымлівае ўладу далей незаконным чынам. Удзельнічаць у працы сэсіі і пасяджэньнях органаў такога Вярхоўнага Савету, які дзейнічае незаконным чынам, асабіста я не зьбіраюся і да складаньня свайго мандату народнага дэпутата пакіну за сабой права давесьці да канца выкананьне просьбаў, наказаў сваіх выбаршчыкаў, пры неабходнасьці ўдзельнічаючы ў слуханьні разьдзелу "Рознае". Большасьць з вас тут спадзяецца, напэўна, на новы ціхі або гучны нэакамуністычны путч. Ну, што ж, другі раз, спадары перафарбаваныя, палінялыя камуністы і купленыя вамі падпявалы, давядзецца вам атрымаць па зубах. Так, як гэта было ў незабыўным леташнім жніўні (Шум у залі)… Бо вас гісторыя, якой вы ўвесь час пагарджаеце, так нічому і не навучыла. Дзякуй за ўвагу».

Шушкевіч: «Леанід Пятровіч! Я мушу вам зрабіць заўвагу за неэтычныя паводзіны на трыбуне. Я вас папярэджваю».

Пасьля на трыбуну выйшаў Лукашэнка.