Сяргей Жадан: Нельга ставіцца легкаважна да сваёй свабоды

Вядомы ўкраінскі паэт выступіць сёньня на Міжнародным паэтычным фэстывалі імя Міхася Стральцова.

Сяргей Жадан прадставіць кнігу сваіх вершаў, якая выйшла ў сэрыі «Паэты плянэты» ў перакладзе на беларускую мову.

Перад прыездам у Менск Сяргей Жадан адказаў на пытаньні карэспандэнта «Свабоды».

«Я еду ў Менск да сяброў»

— Летась уначы ў менскім гатэлі вас затрымала міліцыя, бо яшчэ ў 2015-м вам быў забаронены ўезд на тэрыторыю Расеі з фармулёўкай «за датычнасьць да тэрарыстычнай дзейнасьці». Пасьля беларускія ўлады анулявалі вам забарону на ўезд у Беларусь. Вы не баіцеся, што нешта падобнае можа паўтарыцца?

— Ды не, спадзяюся на здаровы сэнс і на тое, што насамрэч такіх гісторый больш ня будзе. Я еду ў Менск да сяброў, да людзей, якіх люблю, зь якімі пастаянна кантактую. Я, шчыра кажучы, не разумею, што тады за гэтым стаяла і чым кіраваліся праваахоўныя органы Беларусі.

— А ў Расею вы маеце магчымасьць прыяжджаць?

— Ня маю паняцьця, я ў Расею ня ежджу ад таго часу, як Расея пачала вайну супраць Украіны.

— Значыць, Беларусь больш бясьпечная для ўкраінцаў?

— Мне ня важна, ці большы ўзровень бясьпекі ў Беларусі, але мне здаецца, што ўкраінскія і беларускія пісьменьнікі могуць неяк сёньня падтрымліваць кантакты і падтрымліваць адзін аднаго. Таму мы зь беларускімі сябрамі і калегамі кантакты і стасункі падтрымліваем, перакладаем адзін аднаго.

Я ўжо неаднаразова бываў на фэстывалі Стральцова — гэта найперш магчымасьць пабачыць блізкіх мне людзей.

— Якраз цяпер у Менску судзяць карэспандэнта Грамадзкай нацыянальнай тэлерадыёкампаніі Ўкраіны Паўла Шаройку, які быў затрыманы супрацоўнікамі КДБ...

— Я гэта не магу пракамэнтаваць, бо ня ведаю ўсіх дэталяў гэтай справы.

— Калі вы прыяжджаеце ў Беларусь, вы адчуваеце, што прыехалі з краіны бязь Леніна ў краіну Леніна?

— Ведаеце, Ленін — гэта такая рэч, якая сёньня ёсьць, а заўтра можа ня быць. Пяць гадоў таму ва Ўкраіне таксама, я думаю, мала хто верыў, што яны могуць зьнікнуць. Я ня думаю, што такія рэчы б насамрэч вызначаюць нашы культурныя ляндшафты.

«Пра вынікі трансфармацыі можна будзе пагутарыць празь некалькі гадоў»

— А як ва Ўкраіне ўспрымаюць Аляксандра Лукашэнку? Ці супадае гэта з тым, што вы бачыце і ведаеце пра Беларусь?

— Звычайна мне даводзіцца кантактаваць у Беларусі зь людзьмі мастацтва, зь пісьменьнікамі, музыкамі, мастакамі. І ў мяне да іх стаўленьне вельмі добрае, і паміж украінскім і беларускім творчым асяродзьдзем добрыя стасункі. І гэта якраз прыклад таго, як трэба супольна працаваць, рэалізоўваць супольныя праекты і знаходзіць магчымасьць для дыялёгу.

А якое ва ўсім гэтым дыялёгу месца для палітыкі? Яна крыху збоку. Я ня думаю, што тут вядзецца перадусім пра Лукашэнку.

— Ці змагла Ўкраіна за гэты час пазбавіцца савецкага мінулага? Я маю на ўвазе ня толькі помнікі.

— Ва Ўкраіне цяпер адбываюцца вельмі важныя і сур’ёзныя трансфармацыі і зьмены. І яны якраз не завяршыліся. Гэта адкрыты працэс і ён працягнецца. І таму яшчэ рана казаць, калі мы зможам пабачыць усе вынікі. Думаю, пра гэта можна было б пагутарыць празь некалькі гадоў.

«Там чацьвёрты год ідзе вайна»

— Чым займаецца Дабрачынны фонд Сяргея Жадана?

— Мы падтрымліваем дзіцячыя, навучальныя, культурныя ўстановы на ўсходзе Ўкраіны, школы, садочкі, інтэрнаты, бібліятэкі, дамы культуры.

— Вы часта там бываеце?

— Я на ўсходзе нарадзіўся, гэта мая бацькаўшчына. Рэгулярна туды вяртаюся. Там многа маіх сяброў, знаёмых, і, па вялікім рахунку, там сёньня адбываюцца надзвычай трагічныя, драматычныя падзеі, якія і будуць вызначаць будучыню нашай краіны.

Там чацьвёрты год працягваецца вайна. Гэта максымальнае набліжэньне да зоны паражэньня. Гэта пастаянная прысутнасьць сьмерці ў паветры. Гэта пастаянная небясьпека, гэта жыцьцё ў экстрэмальных умовах. Гэта спроба ў такіх экстрэмальных умовах далей займацца сабой, сям’ёй, блізкімі людзьмі, займацца нейкімі супольнымі справамі. Урэшце, хадзіць на працу і гэтак далей. Гэта нейкія ссунутыя акцэнты людзкога жыцьця, людзкога камунікаваньня.

— Вы кажаце, што там цяпер вырашаецца лёс Украіны...

— Так. Гэта такі разлом, які фактычна сёньня вызначае градус палітычнага жыцьця, грамадзкага — і культурнага жыцьця таксама ў вялікай ступені.

— Калі, на вашу думку, скончыцца вайна і чым яна скончыцца?

— Калі скончыцца, ня ведаю. А скончыцца тым, што Ўкраіна вернецца да кантролю над дзяржаўнай мяжой, верне сабе акупаваныя тэрыторыі, і мы будзем далей займацца разьвіцьцём сваёй краіны.

«Чалавек, які насамрэч цікавіцца падзеямі на Данбасе, даўно для сябе ўсё вырашыў»

— Вайна — тэма вашых твораў, але пра яе і раней многа пісалі. Што новага вы маглі, на ваш погляд, сказаць пра вайну?

— Мне цяжка сказаць, наколькі напісанае мной пра вайну новае і невядомае. Чалавек, які насамрэч цікавіцца падзеямі на Данбасе, даўно для сябе ўсё пабачыў, зразумеў і вырашыў. Я пішу пра гэта, бо для мяне гэта важна. Ёсьць рэчы, якія я не магу замоўчваць, на якія я не магу не рэагаваць. Па вялікім рахунку, я не намагаюся некага зьбіваць, некаму нешта патлумачыць. Я проста пішу пра тое, што бачу сам. Калі гэта некаму важна і гэта знаходзіць нейкі рэзананс — то для мяне гэта нешта значыць.

— Вы кажаце, што вайна ўсіх мяняе. Як яна памяняла вас?

— Вайна мяняе людзей, якія маюць да мяне адносіны, якіх я бачыў і зь якімі сустракаўся. Ці памяняла мяне? Да пэўнай ступені так, бясспрэчна. Памянялася інтанацыя і пункт гледжаньня на такія важныя рэчы, як адказнасьць, узаемападтрымка, давер, надзея, вера. Такія рэчы, пра якія мы мала задумваемся, якія мы мала прагаворваем у нармальных, спакойных умовах. Падчас вайны яны набываюць першаснае гучаньне, вагу, і пра такія рэчы ты пачынаеш думаць.

— На акупаваную тэрыторыю вы паехаць ня можаце, але чытачы вашы там ёсьць?

— Ёсьць, я зь імі кантактую.

«Палітычныя катаклізмы нарадзілі новую мастацкую хвалю»

— Ці можна казаць пра культурную рэвалюцыю ва Ўкраіне?

— Я не ўжываў бы такога тэрміна, як культурная рэвалюцыя. Але тое, што ўсе гэтыя падзеі, грамадзкія, палітычныя катаклізмы апошніх гадоў нарадзілі новую мастацкую хвалю, гэта так. Цяпер у нас надзвычай важныя рэчы адбываюцца ў грамадзтве і таксама ў культуры.

— Атрымліваецца, што пакуль не ўдалося абараніць тэрыторыю Ўкраіны — але ці ўдалося абараніць культуру?

— Я думаю, што з культурай адбываецца надзвычай сур’ёзнае перафарматаваньне. Найперш культурнай і інфармацыйнай прасторы. Фактычна цягам апошніх чатырох гадоў Украіна перафарматоўваецца як дзяржава. Мы фактычна пачынаем з нуля.

У 2014 годзе мы раптам для сябе выявілі, што наша незалежнасьць, наша свабода цалкам рэальна можа зьнікнуць, што мы яе можам страціць. І грамадзтва пачало само аднаўляць Украіну адпачатку, складаць цаглінку да цаглінкі. Камень да каменя выбудоўваць сваю незалежнасьць зноў. Культуры гэта тычыцца ў такой жа меры, як Узброеных сілаў, ці праваахоўных органаў, ці палітычнай сыстэмы.

— Забарона расейскіх тэлеканалаў, сэрыялаў, выданьняў дапамагае ў гэтым?

— Калі на нейкіх тэлеканалах ці ў сэрыялах ідуць адкрытыя, прамыя антыўкраінскія мэсыджы, то відавочна, што забарона такіх каналаў і праграмаў ёсьць цалкам лягічнай ва ўмовах вайны. Ці дапамагае? Ну, мабыць, так, бо ў нас інфармацыйная вайна — важны складнік гібрыднай вайны.

— Ваша кніга «Тампліеры» трапіла ў рэйтынг найлепшых паводле прэзыдэнта Пятра Парашэнкі. Як вы да гэтага ставіцеся?

— Ніяк. Ну, трапіў і добра. Гэта нармальна, што прэзыдэнт зьвяртае ўвагу на ўкраінскія музычныя калектывы, на навінкі выдавецтваў. Палітык так і павінен рабіць.

«Украінская літаратура — гэта ня нейкая сэкта ці гета»

— Пытаньне пра расейскамоўных пісьменьнікаў ва Ўкраіне. Іх цяпер таксама далучаюць да ўкраінскай літаратуры? Ці вырашана гэта пытаньне і якая ваша пазыцыя?

— Украінская літаратура — гэта ня нейкая сэкта ці гета, ці нейкая закрытая сыстэма, каб некага выштурхоўваць ці далучаць. Ва Ўкраіне ёсьць вялікая колькасьць пісьменьнікаў, якія пішуць расейскай мовай. І, па-мойму, яны сябе тут цудоўна адчуваюць.

— Гэта якраз тэма, якая тычыцца і Беларусі. Вы калі-небудзь сутыкаліся са Сьвятланай Алексіевіч?

— Так. І ў мінулым годзе ў Менску яна падтрымала мяне, калі са мной здарылася гісторыя з дэпартацыяй.

— А для вас гэта беларуская літаратура?

— Для мяне яна бясспрэчна зьвязваецца зь Беларусьсю, зь беларускай культурнай сытуацыяй.

У вас вялікая колькасьць таленавітых, цікавых пісьменьнікаў.

«Нельга ставіцца легкаважна да сваёй свабоды»

— Вы пісалі, што вайна ва Ўкраіне стала выпрабаваньнем для пісьменьнікаў. Што вы маеце на ўвазе?

— Я маю на ўвазе, што культура і літаратура — гэта неад’емная частка грамадзкага жыцьця. Гэта выпрабаваньне для ўсёй краіны, для ўсяго грамадзтва, і ў тым ліку і для культуры. Ну, калі казаць ня так агульна, а больш канкрэтна — я маю на ўвазе, што мы праходзім ва Ўкраіне тэст на даросласьць, на адказнасьць, і літаратуры гэта таксама тычыцца. Кожны для сябе сёньня робіць выбар — заўважаць вайну ці не, рэагаваць на яе ці не, ці рабіць выгляд, што яе няма і што ты не цікавісься палітыкай і што яна цябе ня тычыцца.

Я лічу, што вайна сёньня тычыцца ўсіх і, у прынцыпе, у акопах можа апынуцца хто заўгодна, і снарад можа трапіць у які заўгодна будынак. І што гэта твая краіна, тваё грамадзтва, і што за цябе ніхто ня будзе вырашаць твае праблемы. То бок я маю на ўвазе такія відавочныя рэчы, але відавочнасьць не для ўсіх ёсьць відавочнай.

— Як, на ваш погляд, можна пазьбегнуць пагроз з боку Расеі? Якую параду вы можаце даць Беларусі?

— Тыя рэчы, што адбываюцца ва Ўкраіне, нагадваюць, што нельга ставіцца легкаважна да сваёй свабоды, сваёй незалежнасьці, таго, што ў нас ёсьць. Трэба самім фармаваць сваю ўласную прастору, культурную і палітычную. Тады ня будзе такой небясьпекі страціць незалежнасьць, свабоду, іншыя важныя рэчы.

Мне цяжка ацэньваць сытуацыю ў Беларусі, я ня вельмі арыентуюся ў беларускіх грамадзкіх настроях. Але, па вялікім рахунку, і Ўкраіна, і Беларусь — суседзі пуцінскай Расеі, і хто ведае, што можа прыйсьці ў галаву кіраўніку РФ заўтра.