Уладзімеру Караткевічу - 80. Пісьменьнік пра сябе

26 лістапада Уладзіміру Караткевічу спаўняецца 80. Многіх пытаньняў клясыку ўжо больш за чвэрць стагодзьдзя не задасі, але на некаторыя адказы атрымаць можна.

«Салідарнасць» падрыхтавала «Выбранае» інтэрвію Уладзіміра Караткевіча.

У тэксьце выкарыстаны выказваньні Уладзіміра Караткевіча з аўтабіяграфіі «Дарога, якую прайшоў», а таксама адказы на пытаньні А. Губіч і Тацяны Шамякінай. Фота – uladzimir-karatkevich.com.

– Падчас вайны, калі вы, Уладзімір Сямёнавіч, былі яшчэ дзіцём, загінуў ваш старэйшы брат. А вы ў эвакуацыі апынуліся ў інтэрнаце. Чаму?

– Здарылася звычайная на вайне рэч: доўгі час ня ведаў, дзе бацькі і ці жывыя яны наогул, а калі жывыя, то дзе, за лініяй фронту або пасьпелі эвакуіравацца.

Быў спачатку ў Маскве, потым на Разаншчыне. Пасьля давялося ўцякаць і адтуль. На Урал, у навакольле Кунгура. Выпадкова даведаўся, што бацькі ў Арэнбургу. Зь вялікімі цяжкасьцямі (бяз пропуска і білета) дабраўся да іх. У Арэнбургу скончыў шостую клясу.

Потым – нядаўна вызвалены Кіеў (Беларусь яшчэ была акупіраваная). Крашчацік ляжаў у руінах. Па бульвары Шаўчэнкі некалькі разоў на суткі праходзіў трамвай. У руінах унівэрсытэту мы разважаліся, шукаючы міны. Як ня трапіў у «палату мінёраў» (па выразу майго друга Барадуліна), сам ня ведаю.

Уладзімір Караткевіч у 1959-м

– У 49-м вы паступілі ў Кіеўскі унівэрсытэт на філялягічны факультэт. Яшчэ зь дзяцінства марылі стаць пісьменьнікам?

– Не, калі паступаў ва ўнівэрсытэт, я хацеў быць літаратуразнаўцам. Напісаў некалькі прац: «Багдановіч і сучаснасьць», «Моўная стыхія Пушкіна», «Беларускія і ўкраінскія школьныя драмы»…

Пасьля заканчэньня ўнівэрсытэту я здаў кандыдацкі мінімум і пачаў быў пісаць дысэртацыю пра паўстаньне 1863 г. ва ўсходнеславянскіх і польскай літаратурах, але прыйшлі іншыя інтарэсы: зьявілася задумка аб рамане («Каласы пад сярпом тваім») на тую самую тэму. Да рэалізацыі яе, праўда, я прыступіў толькі праз дванаццаць год.

– Што вас прымусіла паехаць у сакавіку 1953-га ў Маскву на пахаваньне Сталіна?

– На пахаваньне Сталіна паехаў і падбіў на паездку хлопцаў з пакоя не з-за смутку, а каб бачыць уласнымі вачамі. І ўбачыў. І, разам з хлопцамі, дапамагаў санітарам выцягваць зь цісканіны людзей. І патрапіў у пераробку ў Веташным завулку ў дзень пахаваньня. А гэта ўжо не пакідала ніякіх сумневаў і выклікала адно жаданьне: «Хутчэй бы скончылі з усім гэтым»…

1969. Уладзімір Караткевіч на Прыпяці

– Вы – пісьменьнік рамантычнага складу...

– Я не пісьменьнік рамантычнага складу! Хто хоча, каб я яго паважаў – хай здасьць гэта азначэньне, гэты ярлык у архіў.

– Добра. Але ці ёсьць у вашых літаратурных герояў прататыпы?

– Я, можа, больш чым хто авантурыст (хоць ніколі не шукаў у авантурах выгады), і жыцьцё падсоўвае мне і такіх людзей, і такія выпадкі, якія не назавеш штодзённымі.

Вось, скажам, падзеі толькі дзесяці дзён верасьня 1978 году. З 9-га па 21-га. Палёт у Душанбэ. – Паход у Варзобскую цясьніну. – Пастухі, што спускаліся з гор чародамі. – Старажытная крэпасьць у Гісары. Рынкі і іх людзі. – Музэі. – Кераміка і яе вывучэньне. – Будоўля Нурэцкай ГЭС. – Над гарамі ў Самаркандзе. – Узьбецкае вясельле ля Гур-Эміру. – Абсэрваторыя ў Афрасіябе. – Начны кішлак Улуг-бек. – Зноў Душанбэ. – Таджык-міліцыянер і яго сям’я. – Спрэчкі аб каране і хрысьціянстве. – Начныя кішлакі ў Варзобе. – Пералёт у Абхазію і выхад у мора з рыбакамі, якіх ведаю шмат год…

Гэта не рамантыка. Такім жыцьцём жывуць многія тысячы людзей. І я хачу жыць і жыву, як яны, і люблю іх, і апісваю.

– Вы сказалі, што лічыце сябе авантурыстам. А маглі б прыгадаць нейкі кур’ёзны выпадак са сваіх падарожжаў?

– Сцэна ў кактэбэльскай міліцыі. Пагранічнікі затрымалі. Маёр: «Каго затрымалі? Мы яго шмат год ведаем. Добрыя людзі ўсе сьпяць, а гэты псіх лазіць ноччу па скалах». Мне гэтыя словы – самая дарагая ўзнагарода.

Падчас экспэдыцыі па Палесьсі на цеплаходзе «Владимир Маяковский». Зь левага боку ад рубкі ў бэрэце Валянцін Ждановіч, з правага боку ад рубкі Уладзімер Караткевіч, на пярэднім пляне з правага боку Зянон Пазьняк (фота з архіву reginaz.livejournal.com)

– Якія мясьціны Беларусі вы найбольш любіце і ведаеце?

– Люблю ўсе месцы на Беларусі. Ведаю таксама ўсе. Некаторыя болей, некаторыя меней. Найбольш – Прыдняпроўе, Палесьсе, Прыдзьвіньне, Наваградчыну… А ўсё ведаю і люблю. І яшчэ Далёкі Ўсход, Украіну, Урал, горны Крым і Каўказ. І, пасьля Беларусі, больш за ўсё – мора.

З жонкай і маці. Уладзімір Караткевіч жаніўся толькі ў 41 год. Жонка пісьменьніка Валянціна Браніславаўна Караткевіч памерла ў пачатку 1983 года. Сябар пісьменьніка прафэсар Адам Мальдзіс узгадваў: «Калі Валя памерла ад анкалёгіі, Валодзя як дзіця разгублены быў, хадзіў непрыкаяны»

– Уладзімір Сямёнавіч, разумею, што гэта пытаньне будзе складаным, але ўсё ж: якія вашы творы найбольш дарагія для вас?

– Я назаву тры: «Каласы пад сярпом тваім», «Чазенія» і «Ладзьдзя роспачы». Раман «Каласы пад сярпом тваім» закранае яркую старонку беларускай гісторыі. Аповесьць «Чазенія» дарагая мне як успамін аб цудоўных месяцах, праведзеных на Далёкім Усходзе. «Ладзьдзя роспачы», па-мойму, найбольш удалая спроба даць абагульнены характар беларуса, якому і чорт ня брат, якога і сьмерць не палохае, які больш за ўсё любіць Радзіму, жыцьцё і весялосьць і ні пры якіх абставінах не саступіць у барацьбе за іх.

Вядомае фота «Караткевіч з кацянятамі» зрабіў Валянцін Ждановіч. Згодна з інфармацыяй Уладзіміра Арлова, журналіст і фотамастак Валянцін Ждановіч быў адным зь нешматлікіх сапраўдных сяброў Караткевіча. Разам яны былі і ў падарожжы на плыце па Прыпяці летам 1984-га, дзе пісьменьніку стала дрэнна. Па вяртаньні ў Менск у Караткевіча разьвілося страўнікавае кровацячэньне, і ён неўзабаве памёр.Валянцін Ждановіч вельмі цяжка перажываў сьмерць Караткевіча, казаў пра долю сваёй віны, хоць ініцыятарам трагічнай вандроўкі быў сам пісьменьнік

– Вы ж ведаеце ў якім незайздросным стане знаходзіцца нацыянальная культура. Як можна зьмяніць стаўленьне беларусаў да яе?

– Выхоўваць любоў да нацыянальнай культуры можна адным толькі спосабам: выхаваньнем у чалавеку годнасьці за свой народ і яго дзеяньні ў гісторыі. І – у сучасным – працай, часам непасільнай, па асьвеце моладзі, па абуджэньні ў ёй глыбокіх ведаў аб сваіх людзях і сваім краі.

Калі ўсе будуць працаваць над гэтым на грані сваіх магчымасьцяў – грамадзтва здолее ўсё.