Як народ дбае пра сваю мову

Каталёнія дае станоўчы прыклад.

Леташняя спроба каталёнцаў праз рэфэрэндум абвясьціць незалежнасьць ад Гішпаніі скончылася арыштамі мясцовых палітыкаў, скасаваньнем на некалькі месяцаў рэгіянальнай аўтаноміі і наўпроставым кіраваньнем з Мадрыду. Але каталянская мова мае тут статус і падтрымку, якім могуць пазайздросьціць носьбіты беларускай.

Усе прадметы ў грамадзкіх школах выкладаюць толькі па-каталянску. Выключэньне — 2 ці 3 гадзіны на тыдзень гішпанскай мовы, а таксама 3 ці 4 гадзіны замежнай мовы. Звычайна гэта ангельская.

Карэспандэнт Радыё Свабода наведаў школу каля Барсэлёны, каб пабачыць, як працуе «акунаньне ў мову», а таксама пагутарыў зь беларускімі дзецьмі, якія жывуць у Каталёніі.

Школа La Carpa месьціцца ў муніцыпалітэце Асьпіталет, прадмесьці Барсэлёны. Каля школьнай брамы натоўп бацькоў і дзяцей. Непадалёк на ходніку дзеляць гамбургер зялёныя папугаі, якіх тут мноства.

У гэтай школе вучацца дзеці ад 3 да 12 гадоў. Раён амаль цалкам гішпанамоўны, шмат выхадцаў з Лацінскай Амэрыкі, кажа завуч Ігнасі Кандэля. Ён паказвае аркуш паперы, дзе пазначана, зь якіх рэгіёнаў паходзяць дзеці імігрантаў.

Ад першага ж занятку настаўніца размаўляе зь дзецьмі толькі па-каталянску. Малыя дзеці займаюцца ўсе разам. Калі прыходзіць у школу нехта старэйшы, ня ведаючы каталянскай, дык некалькі гадзін на тыдзень ходзіць на дадатковыя моўныя заняткі. Але ўсе прадметы — толькі па-каталянску.

«У нас у школе прыблізна 40 працэнтаў дзяцей імігрантаў, — кажа настаўніца Наталія. — Залежна ад таго, якой мовай яны размаўляюць у сям’і, мы іх дзелім на дзьве групы для дадатковых заняткаў. У "раманскай" групе дзеці з гішпанамоўных сем’яў і, да прыкладу, з Румыніі. І група ўсіх астатніх, чые бацькі прыехалі, напрыклад, з Кітаю ці Расеі. Першым трэба прыблізна два гады, каб авалодаць каталянскай. Другой групе на гэта даецца тры гады».

Бацькі 11-гадовага Азэдзіна размаўляюць дома па-арабску, ягонага аднагодка Ноя — па-гішпанску, 9-гадовага Артура — па-расейску, а 11-гадовы Самуэль размаўляе з маці па-гішпанску, а з бацькам па-ангельску. Усё яны кажуць, што для іх не было праблемай вывучыць каталянскую і вучыцца на ёй.

Пры гэтым яны таксама тлумачаць, што зь сябрамі ў школе і па-за школай гавораць пераважна на гішпанскай. Мы размаўляем у школьным калідоры, і я чую, што яны задаюць пытаньні дырэктарцы Эве Вальс па-гішпанску, а тая адказвае ім па-каталянску.

«Настаўнікі тут нікога не прымушаюць па-за заняткамі размаўляць па-каталянску і не крытыкуюць за іншыя мовы, — тлумачыць дырэктарка. — Але самі мы размаўляем толькі на каталянскай».

13-гадовы беларус Даніла жыве ў іншым прадмесьці Барсэлёны, Марэзмэ. З бацькамі размаўляе па-беларуску і па-расейску. Ён кажа, што ў абедзьвюх ягоных школах — пачатковай, куды ён хадзіў ад 6 да 12 гадоў, і цяперашняй — большасьць ягоных сяброў заўсёды каталянамоўныя. Сябры не са школы ў асноўным таксама, але ёсьць і тыя, каму зручней па-гішпанску.

«У мяне ад пачатку не было ніякіх дадатковых клясаў. Толькі паказвалі пераклад словаў, якія мы вывучалі. Цяпер я размаўляю і на каталянскай, і на гішпанскай зусім без акцэнту».

Пытаюся, ці адчувае Даніла, што мог бы без праблем у будучыні паступіць ва ўнівэрсытэт, напрыклад, у Мадрыдзе і вучыцца па-гішпанску?

«Так, бо тыя ж тэхнічныя словы вельмі падобныя ў дзьвюх мовах. Але для мяне найлепшы варыянт — вучыцца ва ўнівэрсытэце ў Каталёніі».

13-гадовая Ірына жыве ў горадзе Матаро, цэнтры муніцыпалітэту Марэзмэ. Яе маці беларуска, а бацька каталёнец. Для яе каталянская ад пачатку зрабілася галоўнай мовай, хоць з маці яна размаўляе па-беларуску.

«Зь сяброўкамі мы амаль заўсёды размаўляем па-каталянску. Але калі нейкая сяброўка размаўляе па-гішпанску, я таксама магу».

Ірына кажа, што мова ніколі не была праблемай для яе ці для іншых школьнікаў.

Маці Ірыны, Натальля Жукоўская, расказвае, што ў 2015 годзе сям‘я аднаго хлопчыка ў клясе дачкі дабілася праз суд, каб 25 адсоткаў прадметаў выкладаліся па-гішпанску.

«У іх тады было некалькі гадзінаў матэматыкі на гішпанскай мове. Казалі, што гэта вельмі сур‘ёзна, бо калі б гэта не выконвалася, дык адказнасьць была б на дырэктару. Справа магла б і да турмы дайсьці. Ірынка тады сказала, што гэта несправядліва.

Справа магла б і да турмы дайсьці.

Але гэта былі апошнія тыдні навучальнага году, а на наступны гэтая сям’я проста перайшла ў іншую школу. І настаўнікі ў школе, і мы дома казалі дзецям, каб сытуацыя ні ў якім разе не адбілася на стаўленьні да гэтага хлопчыка. Я папрасіла Ірынку, каб яны паводзіліся так, як усё роўна нічога не адбылося. Гэта справа дарослых, і мы, дарослыя, яе вырашым. Яна адказала, што ў іх з гэтым хлопчыкам добрыя адносіны, яны сябруюць

Дарэчы, самі дзеці з той сям’і ня ведалі, што іхныя бацькі пачалі ўсю тую справу. Даведаліся толькі тады, калі суд прызначыў гэтыя 25 адсоткаў навучаньня па-гішпанску».

«Побач з намі магутныя мовы — гішпанская і француская. За абедзьвюма стаіць вялікая эканамічная моц, — кажа Моніка Пэрэньня, якая ў Дэпартамэнце адукацыі Каталёніі адказвае за моўныя пытаньні. — Яны маюць велізарныя рэсурсы, у тым ліку на выраб лічбавай прадукцыі: кампутарных гульняў, фільмаў. Плюс шмат у якіх сфэрах дамінуе ангельская мова. Гэта пагроза ня толькі для нашай мовы, за якою не стаіць дзяржава, але і для іншых моваў з адносна невялікай колькасьцю носьбітаў — данскай, швэдзкай ці чэскай».

Падчас дыктатуры Франсыска Франка з 1939 па 1975 год каталянская мова была фактычна забароненай і цалкам адсутнічала ў адукацыйнай сыстэме. Сытуацыя стала мяняцца з канца 1970-х.

Цяперашні рэгіянальны закон аб адукацыі вызначае каталянскую як llengua vehicular — мову міжнацыянальнай камунікацыі і выкладаньня ў школах. Ва ўнівэрсытэтах Каталёніі мову выбіраюць самі выкладчыкі, і там цяпер суадносіны паміж каталянскай і гішпанскай прыблізна 50 на 50, кажа Пэрэньня.

Паводле яе, сапраўды дзьвюхмоўнымі жыхары Каталёніі могуць быць, толькі калі грамадзтва будзе моцна падтрымліваць каталянскую:

«Нашыя вучні маюць ня горшы ўзровень валоданьня гішпанскай, чым іншыя рэгіёны Гішпаніі. Гэта прызнае і гішпанскае Міністэрства адукацыі».

На просьбу аб інтэрвію я атрымаў ад кіраўніцы прэсавай службы Міністэрства адукацыі Гішпаніі Ляўры Чапара такі адказ: «У Гішпаніі адукацыя перададзеная ў кампэтэнцыю аўтаномных супольнасьцяў. Вам трэба гутарыць з урадам Каталёніі наконт вашага запыту». На дадатковую просьбу з тлумачэньнем, што нас цікавіць менавіта погляд з Мадрыду на валоданьне гішпанскай мовай у Каталёніі і на тамтэйшую моўную палітыку, адказу пакуль няма, хоць прайшло амаль два тыдні.

Падчас рэфэрэндуму аб незалежнасьці Каталёніі 1 кастрычніка 2017 году ў Дэпартамэнце адукацыі ў Барсэлёне месьціўся выбарчы ўчастак. Гішпанскія ўлады адразу назвалі рэфэрэндум незаконным, і ў дзень галасаваньня нацыянальная паліцыя канфіскоўвала бюлетэні на многіх участках. Тагачасную каталёнскую міністарку адукацыі Клару Пунсаці паліцыянты гвалтам вывелі з участку і ўдарылі, расказвае Пэрэньня.

Цяпер Пунсаці жыве ў Шатляндыі — у выгнаньні, як і шэраг іншых былых міністраў. Урад Гішпаніі патрабуе яе экстрадыцыі. Сямёра тагачасных каталёнскіх урадоўцаў у зьняволеньні чакаюць суду паводле абвінавачаньняў у мяцяжы. Пасьля таго, як парлямэнт Каталёніі 27 кастрычніка 2017 году абвясьціў незалежнасьць, гішпанскія ўлады ўвялі ў рэгіёне наўпроставае кіраваньне, у тым ліку і ў адукацыі.

Шэраг гішпанскіх палітычных партыяў і арганізацыяў крытыкуюць моўную палітыку Каталёніі, а міністар адукацыі папярэдняга ўраду Гішпаніі Іньніга Мэндэс дэ Віга заявіў сёлета ў лютым, што разглядаецца магчымасьць, каб жыхары Каталёніі абіралі гішпанскую галоўнай мовай навучаньня.

Але ў той жа час рэспэктабэльнае гішпанскае выданьне El Pais, якое крытычна ставіцца да руху за незалежнасьць Каталёніі, апублікавала артыкул, дзе патлумачыла ў першым жа сказе: «Акадэмічныя тэсты паказваюць, што каталёнскія вучні маюць такія самыя ці лепшыя моўныя навыкі, чым вучні па ўсёй Гішпаніі».

Сёлета ў траўні парлямэнт Каталёніі сфармаваў новы ўрад, які падтрымлівае далейшы рух да незалежнасьці. У рэгіёне аднавілася самакіраваньне, а ў Мадрыдзе прыйшоў да ўлады ўрад сацыялістаў, якому для зацьвярджэньня спатрэбіліся галасы каталёнскіх незалежнікаў. Моніка Пэрэньня кажа пра час наўпроставага кіраваньня з Мадрыду:

«Тады ўсё было пад пагрозай, ня толькі наш моўны закон. Але яны не рызыкнулі ўмяшацца, бо гэты закон у парлямэнце Каталёніі прынялі велізарнай большасьцю. Людзі падтрымліваюць цяперашнюю моўную палітыку, бо яны бачаць, што дзеці паказваюць сапраўды добрыя вынікі».