Адам Бабарэка. Сталінскі вязень, якому польскія жаўнеры выразалі на плячах зоркі

20 фактаў пра крытыка, філёзафа і пэдагога Адама Бабарэку.

10 кастрычніка 1938 году ў лягернай бальніцы ў Комі АССР памёр двойчы рэпрэсаваны камуністычным рэжымам крытык, філёзаф і пэдагог Адам Бабарэка.

Ён быў адным са стваральнікаў літаратурных абʼяднаньняў «Маладняк» і «Ўзвышша», пачынальнікам інтэлектуальнай крытыкі ў савецкай Беларусі. Пры жыцьці выдаў толькі адну кнігу — «Апавяданьні» (1925 г.). Першая ж публікацыя пасьля сьмерці зьявілася дзякуючы яго вучню Антону Адамовічу ў Мюнхэне (1955 г.). Найлепшы сябар Адама Бабарэкі Ўладзімер Дубоўка беспасьпяхова дамагаўся выхаду яго выбраных твораў. Кніга ж, прысьвечаная Бабарэку (аўтар Уладзімер Конан), зьявілася ў год сьмерці Дубоўкі — у 1976-м.

Адам Бабарэка, 1929 г. (Беларускі дзяржаўны архіў-музэй літаратуры і мастацтва)

1. Скончыў Менскую духоўную сэмінарыю і быў адлучаны ад царквы

У «Показаниях Адама Бабареко от 23 августа 1930 г.» чытаем: «Часта дыскутаваў публічна з папом Ранчэўскім, які за маё бязбожжа памінаў мяне як адшчапенца і герэтыка ва ўсіх сваіх чатырох цэрквах і амаль пры кожным служэньні. За гэту дзейнасьць я праслыў /.../ сярод сялян /.../ камуністам і бязбожнікам, хоць у партыі я ня быў» (Адам Бабарэка. Збор твораў у двух тамах. Том 2. 2011).

Уладзімер Дубоўка апісваў гэта па-тэатральнаму маляўніча:

— У адно з набажэнстваў пры вялікім натоўпе народу /.../ поп абвясьціў юнаму змагару анатэму, адлучэньне ад царквы. /.../ З царкоўнага амбона абвяшчалася, што адлучанаму ад царквы і выклятаму Адаму Бабарэку ніхто зь верных хрысьціян не павінен быў даць нават скарынку хлеба, калі б ён нават паміраў ад голаду, ня даць яму нават кроплі вады, каб утаймаваць смагу, не пусьціць яго пад сваю страху, а калі памрэ — ня даць яму месца на хрысьціянскіх могілках (Уладзімер Дубоўка. Шчасьлівы, што ведаў яго // Полымя 1969, № 10).

Адам Бабарэка — студэнт Менскай духоўнай сэмінарыі, 1915 г. (Беларускі дзяржаўны архіў-музэй літаратуры і мастацтва)

2. Яго злавала словазлучэньне «раб божы»

— ...папы, яны дык і да гэтага яшчэ часу іначай і ня скажуць на чалавека, як раб божы. /.../ А ці думалі вы, чаму гэта ён так кажа, ды што гэта значыць — раб? Гэта ж тое самае, што і быдла, і мужык, і хам, як абзывалі працоўных паны. Гэта ж значыць, што чалавек лічыцца ня вольным сабе гаспадаром жыцьця, а нявольнікам. Бачыце, для іх ён /.../ усё роўна як якая прылада ці вол які, і ўся цана яго для іх толькі ў тым, што ён /.../ раб... (Адам Бабарэка. Крапівіна Біблія — гэта праверка сьвятасьці біблейскіх гісторый // Беларуская вёска, 1928, 5 красавіка).

3. Не любіў футурызм

— Футурызм — гэта зьдзек над сапраўдным мастацтвам, якое футурыстамі замяняецца рамяством рэклямаваньня і наогул рамяством. Заместа бота футурызм падносіць пралетарыяту падпраўленыя буржуазныя атопкі (Адам Бабарэка. Маякоўскі зьдзекуецца // Савецкая Беларусь, 1925, 30 студзеня).

4. Абураўся менскім выступам Маякоўскага

— Выступленьне Маякоўскага ў Менску — зьдзек над менскімі рабочымі, служачымі, чырвонаармейцамі і вучнямі. Замест мастацтва ён паднёс Менску рэкляму аб сабе. /.../ Я, я і я — самы сапраўдны, — крычыць Маякоўскі, каб хоць праз гэты крык надарванага зацьвердзіць сябе ў жыцьці, якое ня творыцца па рэцэптах Маякоўскага, хіба «кроме Моссельпрома» (Адам Бабарэка. Маякоўскі зьдзекуецца // Савецкая Беларусь, 1925, 30 студзеня).

5. Падчас савецка-польскай вайны (1919–20) быў узяты ў палон польскімі жаўнерамі, якія выразалі яму на плячах зоркі

Гэта адбылося ў канцы красавіка 1920 году, калі «разам з аднавяскоўцамі Я. Бабарэкам, П. Кандыбовічам, А. Астрэйкам быў арыштаваны польскімі ўладамі і сядзеў у слуцкай турме каля месяца» (Ганна Запартыка, Віктар Жыбуль. Летапіс жыцьця і творчасьці. / Адам Бабарэка. Збор твораў у двух тамах. Том 2. 2011).

Літаратурнае абʼяднаньне «Ўзвышша». Язэп Пушча і Адам Бабарэка сядзяць у першым шэрагу зьлева, 1928 г.

—...яго і некалькі сяброў захапілі ў палон. Катавалі, білі, а пасьля ўсяго — выразалі на сьпіне дзьве пяціканцовыя зоркі. Рэзалі, не шкадуючы. Ды такія зоркі, што далонь свабодна месьцілася ў кожнай зь іх (Уладзімер Дубоўка. Шчасьлівы, што ведаў яго // Полымя, 1969, № 10).

Станіслаў Шушкевіч, які быў вучнем Бабарэкі, аднойчы запытаў яго: «Адам Антонавіч, што гэта за зоркі ў вас на плячах?!» Празь белую паркалёвую кашулю на плячах настаўніка ярка прасьвечваліся зубцамі дзьве пяціканцовыя зоркі велічынёй зь пядзю кожная. Бабарэка нэрвова накінуў пінжак, пачырванеў, выцер хусьцінкай спацелы твар і спакойна сказаў: «Хочаце пазнаёміцца з часьцінкай маёй біяграфіі?.. Скажу коратка. Быў партызанам. У часе бою мяне зьнянацку схапілі пілсудчыкі, белапольскія салдаты. Зьдзекаваліся, білі, выразалі на плячах дзьве зоркі» (Cтаніслаў Шушкевіч. Мой літаратурны настаўнік // Літаратура і мастацтва. № 42. Пятніца, 18 кастрычніка 1974 году).

6. Вельмі нудзіўся, калі лекаваўся ў Крыме, бо ня мог знайсьці супольнай мовы з адпачывальнікамі

Сваёй жонцы Ганьне Бабарэцы скардзіўся (08.06.1925):

— Няма блізкіх (з усёй Беларусі я адзін). Няма з кім гаварыць запроста, хоць праўду сказаць, то й зусім гаварыць ні з кім ня хочацца. Тут, ведаеш, сабралася ўся «соль». Большасьць з Украіны, а то маскалі. І трэба сказаць, што большасьць з усіх зусім не адпачыць панаяжджала сюды. Ну, падумай: ёсьць кабеты — у тры абхваты не абмінеш — чырвоныя, як чорт ведае што. Хіба што — ад тлустасьці аддыхаюць. Цяпер другія — камсамолія. Гэта дык чорт як ведае, чаго яны тут. Што вырабляюць?! /.../ Ёсьць пісклявыя, хоць вушы затыкай. Ёсьць футлярныя. Усялякай дрэні тут шмат, асабліва ветрам шытай, ды «глупай» — хоць адбаўляй. Праўда, усё гэта закрываецца ўсялякай «вопраткай» інтэлігентнасьці і таму падобнай «этнасьці». Ёсьць настаўнікі, ёсьць журналісты. Але няма родных па духу, а гэта раўнасільна таму, што знаходзіцца ў адзіноце (Адам Бабарэка. Збор твораў у двух тамах. Том 2. 2011).

Адам Бабарэка з жонкай у высылцы, 1934 г

Вокладка першай і апошняй прыжыцьцёвай кнігі Бабарэкі «Апавяданьні», 1925 г. (Нацыянальная бібліятэка Беларусі)

7. Крытычна ставіўся да беларускай літаратуры ХІХ стагодзьдзя

— Літаратура дабагушэвіцкага кругабегу /.../ адыграла нэгатыўную ролю ў справе адраджэньня беларускай літаратуры. Гэта літаратура была чыньнікам імпэрыялістычных імкненьняў, з аднаго боку, панскай Польшчы, а з другога — царскай Расеі да захапленьня Беларусі ў свае рукі. Літаратура была чыньнікам імпэрыялістычных змаганьняў між гэтымі краямі /.../. Пісьменьнікі дабагушэвіцкага кругабегу /.../ карысталіся беларускай мовай як мясцовай гутаркай /.../ з мэтай, у пераважнасьці, паказаць сапсаванасьць гэтых моваў [рускай і польскай. — В. Дэ Эм] на ўскраінах або крэсах. Яны карысталіся беларускай мовай як сродкам таго, што ў выніку прывяло беларусаў да думаньня, што іх мова — гэта мова мужыцкая, хлопская... (Адам Бабарэка. Аб разуменьні мастацкай творчасьці і аб некаторых пытаньнях у вывучэньні беларускай літаратуры // Узвышша, 1927, № 5).

8. Лічыў «Новую зямлю» творам школьна-інтымным

«Чытацка ж «Новая зямля» настроена, як твор школьна-інтымнага чытаньня. Яна мацней дзейнічае ў абстаноўцы інтымнага чытаньня. Тады яна робіць уражаньне, быццам сам аўтар з табою гаворыць і апавядае табе самае замілаванае і любае для яго ды апавядае так, як бы апавядаў настаўнік або наогул старэйшы хто ў сямʼі малодшым з адзіным жаданьнем выклікаць замілаваньне больш да таго, пра што апавядаецца, ніж да самога апавяданьня» (Адам Бабарэка. Пра Коласаву «Новую зямлю» // Узвышша, 1929, № 3).

9. У выгнаньні пачаў быў перакладаць зь нямецкай мовы Рэмарка («На Заходнім фронце бязь зьменаў»), але кінуў, бо расчараваўся ў гэтым аўтару

Літаратуразнаўца Віктар Жыбуль адзначаў, што на гэтым рамане Бабарэка «практыкаваўся ў нямецкай мове», але неўзабаве «расчараваўся ў аўтару і так ня скончыў працу». У лісьце да сваёй сямʼі Бабарэка пісаў (10 красавіка 1931 г.): «Усё ж ён [Рэмарк. — В. Дэ Эм.] мяне не зусім здавальняе. Яго перахвальвалі і пратрубілі пра яго залішне і не па заслугах, так лічу я. Ёсьць слаўныя малюнкі, але няма, як кажуць, душы ўва ўсёй кампазыцыі гэтых малюнкаў, няма ідэі, што цэмэнтавала б іх у адзінае цэльнае палатно паэтычнага мастацтва. Рассыпчатыя яны і не паказваюць шляху да барацьбы са злом вайны, ня кажуць выхаду з гэтага зла» (Адам Бабарэка. Збор твораў у двух тамах. Том 2. 2011).

Адам Бабарэка з жонкай Ганнай, дочкамі Алесяй (зьлева) і Элеанорай. Чэрвень 1934 г.

10. Засмучаўся, што ў беларускай паэзіі 20-х панавала крыклівая плякатнасьць

— За апошнія гады мы прывыклі да шумнай паэзіі, траскучай, прызвычаіліся так, што яна нас нават не ўражае. Мы лічым яе звычайным зьявішчам штодзённым. І ўсё, што хоць крышку выходзіць за межы гэтай абвыкласьці, нас пачынае нейк трывожыць, і мы гатовы яго расцэньваць перабольшваючы, надаваць яму і тое, што яму не ўласьціва. Можна і песьні Пушчы так расцаніць — як індывідуалізм, эстэтычную абмежаванасьць, нават упадніцтва, сум і г. д. З другога ж боку іх можна ацаніць як нешта незвычайна высокае, нечуванае, як радасьць... (Адам Бабарэка. Язэп Пушча. Дні вясны / Адам Бабарэка. Збор твораў у двух тамах. Том 1. 2011).

11. На выгнаньні заклікаў Язэпа Пушчу не закідаць сваёй творчасьці

«Перапісваўся Язэп толькі з адным Адамам Бабарэкам. Адам пісаў: «Братка, Язэп, даходзяць чуткі, што зусім перастаў пісаць вершы. Дарагі Язэпе, нельга губіць такі талент. Пішы» (Станіслава Плашчынская. З дзён далёкіх і блізкіх // Полымя, 1992, № 6).

У лістах да Язэпа Пушчы (1933/34 гг.) пісаў: «Каб ты ведаў, як згаладаліся мы па роднай нашай узвышанскай паэзіі! /.../ Язэп, я думаю, што прарыў твайго маўчаньня будзе прарывам маўчаньня і ў тваёй творчасьці. (Гэта ж я чуў, што ты за гэты час анічога не пісаў, ці праўда гэта?) /.../ Як бы хацелася пачытаць тваё мастацкае слова» (Адам Бабарэка. Збор твораў у двух тамах. Том 2. 2011).

12. Іранізаваў з марксісцкай літаратурнай крытыкі

У дзёньніку (10.03.1932 г.) пісаў: «Чым жыве сьвет крытыкі марксісцкай? — цікавіўся, беручы артыкул [С. Дынамава „Боевые задачи марксистской критики“] у рукі. Адмаўленьнем, — адказаў мне С. Д[инамов], — аж да самаадмаўленьня, пачынаючы ад варожага і канчаючы памылковым. Адмаўляй направа і налева — вось баявая задача крытыка-маркс[істага]. Адмаўляй і адмаўляйся — і ты ўпісешы, як казалі старыя, у царства нябеснае, то бо ў лона сучаснае крытыкі» (Адам Бабарэка. Збор твораў у двух тамах. Том 2. 2011).

13. Называў сусьвет бязьмежнай ноччу з днём пасярэдзіне

У 1931 годзе Бабарэка занатаваў: «Калі глядзець у вакно з хаты ноччу, дык бачыш толькі чорную пляму, нічога ня бачыш, гэта ноч; калі ж глядзець у вакно з двара і ў хаце гарыць сьвятло, тады відно ўсё, што робіцца ў хаце. Ноч бачыць, што робіць дзень, а дзень ня бачыць, што робіць ноч. Сусьвет — гэта бязьмежная ноч з днём пасярэдзіне» (Адам Бабарэка. Збор твораў у двух тамах. Том 2. 2011).

14. У высылцы пісаў філязофскія эсэ пра імкненьне савецкіх людзей вырвацца зь ярма таталітарызму

У запісе ад 22 лютага 1932 году чытаем:

— «Закрепление». Гэта слова цяпер часта чуецца з вуснаў кіруючых колаў. «Закрепить» зямлю за калгасам, «закрепить» поле за брыгадамі, «закрепить» трактарыста за трактарам. Замацаваць людзей за пэўнымі рэчамі і рэчы за пэўнымі людзьмі — значыць, устанавіць сталыя дачыненьні між імі, значыць, стабілізаваць пэўныя формы гэтых дачыненьняў. Значыць, завесьці машыну, пусьціць яе ў ход, каб ішла яна пэўны час і вырабляла патрэбную прадукцыю. /.../ Калі праводзіцца замацаваньне, калі гэта воля ажыцьцяўляецца, значыць, у наяўнасьці ёсьць адваротная тэндэнцыя. Чалавек імкнецца вызваліцца ад усялякай залежнасьці, ад усякай улады над сабою, імкнецца быць вольным ад усякай адказнасьці, ад абавязкаў, ад залежнасьці ад другіх. Імкнецца ў вольнае быцьцё (Адам Бабарэка. Збор твораў у двух тамах. Том 2. 2011).

15. Зьдзекаваўся з рэвалюцыйнай творчасьці Міхася Чарота

— Калі Чарот кажа, што «Рэвалюцыі кліч мяне пройме», то так і хочацца крыкнуць: хутчэй адчыняйце дзьверы, пусьцеце яго на вольнае паветра, а гатоў пах (...г...) чыйсьці непрыемны. Яго рэвалюцыі кліч ня ўзьніме на барацьбу на змаганьне, а праймае. Ну, гэта ж, хай тагды на вольным паветры пасходзіць, а ня ў хаце будаваньня новага жыцьця (Адам Бабарэка. Збор твораў у двух тамах. Том 2. 2011).

Адам Бабарэка з жонкай Ганнай, дочкамі Алесяй (зьлева) і Элеанорай. Чэрвень 1934 г. На адвароце дарчы надпіс Язэпу Пушчу: «Няхай гэта картка будзе залогам нашай далейшай дружбы. 6.ІІІ.35 г.» (Беларускі дзяржаўны архіў-музэй літаратуры і мастацтва)

16. У лістах да жонкі самападманна апраўдваў рэпрэсіі супраць «нацдэмаў»

Мажліва, гэтыя радкі пісаў ён з тым разьлікам, што іх прачытаюць і цэнзары з ГПУ. У лісьце ад 17 ліпеня 1931 г. знаходзім:

— Тая апэрацыя выдаленьня з жывога цела савецкай Беларусі такога фурункулу, як нацыянал-дэмакратызм, што зроблена ўжо, і не магла абысьціся, каб не зачапіць і жывога цела. Я думаю, што зь цягам часу ўсё гэта высьветліцца і раны будуць загоены. А наогул апэрацыю гэту зрабіць трэба было. Ты ня можаш сабе ўявіць, што гэта за гніль, вядомая пад назваю нацыянал-дэмакратызм. І нідзе ж яна так не агаліла сябе, як за кратамі. Трэба было быць за імі, каб бачыць ды й на самым сабе выведаць усю гожасьць гэтага гістарычнага сьмецьця. А гэта ж яго магла выявіць вось такая толькі апэрацыя (Адам Бабарэка. Збор твораў у двух тамах. Том 2. 2011).

17. Будучы ў высылцы, прасіў жонку пераехаць у Маскву, бо гэта дапамагло б яго навуковай працы

У тым жа лісьце чытаем: «...я раіў бы /.../ перавесьціся табе ў Маскву ці Ленінград. /.../ Тваё пражываньне ў вялікім горадзе дапаможа мне ператварыць маё выгнаньне ў свайго роду школу па аўладаньні рабочай тэхнікай, якая так патрэбна мне для мае літаратурна-крытычнай працы. Гэта ж цяпер, як ніколі, адчуваецца брак гэтага грунту для мае любімае працы. І час выгнаньня трэба скарыстаць на тое, каб яго набыць. /.../ І тут ты зможаш мне дапамагчы, калі будзеш жыць у Маскве ці Ленінградзе» (Адам Бабарэка. Збор твораў у двух тамах. Том 2. 2011).

Разам з Кузьмой Чорным, ліпень 1925 г. (Беларускі дзяржаўны архіў-музэй літаратуры і мастацтва)

18. Зьдзіўляўся, што беларуская літаратура ў другой палове 20-х згубіла сваю значнасьць

— Дзіўная рэч! У нас столькі літаратараў /.../, што, здавалася б, наша культура павінна была б літаратурызавацца. Аднак яно ня так. І прыходзіцца дзівіцца, да чаго літаратура сучасная страціла грамадзкую ролю і значнасьць! Гэта ж столькі паэты і пісьменьнікі пішуць, а вось вазьмеце ж вы нашу моўную, газэтную, спэцыяльную культуру, ці ўбачыце вы там сьляды літаратурнай працы? Не. Вось нек людзі зусім абыходзяцца безь літаратурных дасягненьняў і набыткаў. І выходзіць так: літаратура сабе, а славесная культура сама сабе. Літаратура як бы выспа якая. Нездарма нават зьяўляюцца такія вызначэньні яе як асобнага сьвету (Адам Бабарэка. Збор твораў у двух тамах. Том 1. 2011).

19. Лічыў, што савецкая дзяржава ня можа існаваць без рэпрэсаваных

У лісьце да Ўладзімера Дубоўкі (лістапад 1931 г.) пісаў:

— Дзяржава /.../ ня можа абыйсьціся бяз ссыльнага /.../ Гэта як неабходнасьць. Бяз ссыльнага і дзяржава не дзяржава. Для чаго ж патрэбен дзяржаве ссыльны? Для таго, каб мець жывую перасьцярогу для мас — жывы помнік недазволенага дзяржаваю, жывы ўзор небыцьця для мас. Вось, маўляў, вам жывы ўзор таго быцьця і небыцьця, да якога прыводзіць непаслухмянства дзяржаве і дзяржаўным людзям. Ссыльны — гэта што жывы плякат для мас з надпісам «ня будзьце гэткімі, і вы ўнасьледуеце царства божае на зямлі». І выраз «гэта ссыльны» азначае — лёзунг: «Ня будзьце гэткімі, будзьце паслушнымі».

20. Адзін зь першых, хто заўважыў гістарычную недакладнасьць у вершы Багдановіча «Слуцкія ткачыхі» і даў гэтаму твору нечаканую трактоўку

— ...М. Багдановіч піша, здаецца, звычайны вершык «Слуцкія ткачыхі». У чым справа? /.../ калі зьвернем увагу на тое, што ёсьць гістарычныя весткі аб тым, што слуцкія паясы ткаліся ў майстэрнях адмысловых, а ткалі іх майстры ды за добрую плату, то вынікае пытаньне: чаму ж так? Што? Багдановіч ня ведаў гісторыі, навошта ж і чаму яго верш не адпавядае гістарычнай рэчаіснасьці? Не, мусіць, ня так. Багдановіч з вышэйшай асьветай. Дый чаму ён зьвярнуў увагу на той факт, што «тчэ, забыўшыся рука, замест пэрсыдзкага ўзору цьвяток радзімы васілька». Чаму раней да яго ніхто на гэта не зьвярнуў увагі? А вельмі проста: яшчэ не было творчага вопыту, яшчэ не было глебы, на якой мог бы ўзрасьці падобны твор. Справа ў тым, што Багдановіч і сам, а таксама бачыў і яшчэ падобныя факты, быў узяты ў панскі палац ткаць залатыя паясы на пэрсыдзкі ўзор, г. зн. атрымліваў асьвету ў чужой школе і вучылі яго там будаваць чужую культуру, а ён, «забыўшыся», як дастаў асьвету, стаў працаваць над адраджэньнем роднай культуры — стаў ткаць узор цьвятка радзімага (Бюлетэнь 1-га Ўсебеларускага зьезду «Маладняка». 1926).

Васіль Дэ Эм, Радыё Свабода