Як беларус Барыс Скосыраў стаў каралём Андоры

Скосыраў быў выдатна адукаваны і здолеў наладзіць сувязі ў арыстакратычных колах многіх еўрапейскіх краін.

Наш суайчыннік Барыс Скосыраў (1896—1989) быў адным з апошніх прадстаўнікоў еўрапейскіх рамантычных авантурыстаў. На працягу дзевяці дзён на цалкам законных падставах ён быў каралём маленькай дзяржавы ў Пірэнеях. І страціў гэты тытул, здаецца, зусім выпадкова, пiша belhistory.com.

У інтэрв’ю розным выданням сам Скосыраў называў сябе “Белым Рускім родам з Вільні” (White Russian born in Vilna) і толькі адзін раз, у размове з карэспандэнтам часопіса “Іспанія тыдзень за тыднем”, — палякам з усходніх правінцый. Зрэшты, тады, у 20-30 гады ХХ стагоддзя, па зразумелых прычынах шырокай публікай у Заходняй Еўропе “Белы Рускі” ўспрымалася не як вызначэнне нацыянальнасці, а як абазначэнне праманархічных поглядаў – г.зн. рускі прыхільнік белага, манархічнага руху. Аднак жа многія факты дазваляюць меркаваць, што сам Скосыраў лічыў сябе менавіта беларусам. Таму асабліва крыўдна, што ў замежных даследаваннях Барыса I называюць то рускім, то “выхадцам Літвы”, то польскім авантурыстам.

Раннія гады

Нарадзіўся Барыс Міхайлавіч Скосыраў (Boris Skossyreff – у такой транслітарацыі ён вядомы ў Заходняй Еўропе) 12 студзеня 1896 года ў Вільні, якая ўваходзіла тады ў склад Расійскай імперыі. На працягу ўсяго наступнага жыцця Скосыраў сцвярджаў, што ён – нашчадак старажытнага дваранскага роду. Аднак запісаў аб родзе Скосыравых ў расійскіх дваранскіх метрыках не выяўлена. Хутчэй за ўсё, Скосыравы – беларуская дробная шляхта, якой удалося падняцца па службовай лесвіцы ў імперыі, у сувязі з чым бацькі Барыса пераехалі ў губернскую Вільню з сельскай мясцовасці пад Лідай. А потым, цалкам верагодна, і ў сталіцу, Санкт-Пецярбург.

Сведчанняў пражывання Барыса Скосырава ў сталіцы імперыі няма, за выключэннем ўскосных. Так, падчас допытаў у Скотланд-Ярдзе ў Лондане ў 20-я гады ХХ ст. сам ён сцвярджаў, што падчас Кастрычніцкага перавароту 1917 года ён сам, яго бацька і сваякі былі арыштаваныя бальшавікамі і змешчаныя ў Петрапаўлаўскую крэпасць. Там, па словах Барыса, усе яго сваякі былі закатаваныя да смерці, а яму ўдалося цудам выратавацца і бегчы ў Заходнюю Еўропу.

Пражыванне Скосыравых ў Санкт-Пецярбургу таксама падобна на праўду таму, што сітуацыя ў Вільні ў другім дзесяцігоддзі ХХ стагоддзя была нашмат спакайней, чым у абедзвюх сталіцах Расійскай імперыі, і асаблівага сэнсу бегчы на Захад прама ў 1917 годзе не было. Акрамя іншага, дакладна вядома, што ў Б. Скосырава была выдатная універсітэцкая адукацыя, ужо ў 21 год ён свабодна гаварыў на англійскай, французскай і нямецкай мовах. Сам Скосыраў сцвярджаў пазней, што вучыўся ў Оксфардзе і Ліцэі Людовіка Вялікага ў Парыжы. Аднак у абодвух гэтых навучальных установах няма запісаў пра такога студэнта. Віленскі універсітэт да пачатку ХХ стагоддзя быў зачынены ўжо 50 гадоў, таму адзіная падобная на праўду выснова – што вышэйшая адукацыя была атрымана Скосыравым ў Пецярбургскім універсітэце.

Эміграцыя

У 1917-1918 гадах, ва ўзросце 21 года Скосыраў аказваецца ў Лондане, без сувязяў, сяброў, сваякоў і сродкаў да існавання. Знайсці працу, нягледзячы на выдатнае валоданне англійскай мовай, не ўяўляецца магчымым, і таму адзіны выхад для маладога чалавека — ваенная служба. Невядома, якім чынам Скосыраў пазнаёміўся з Оліверам Локер-Лэмпсанам, нашчадкам старажытнага брытанскага роду і стваральнікам Каралеўскай службы ваенна-марской авіяцыі (RNAS). Адным з падраздзяленняў RNAS была Каралеўская служба ваенна-марскіх браніраваных машын (RNACD). Менавіта ў гэтую службу, створаную па ініцыятыве і на сродкі Локер-Лэмпсана, і ўладкаваўся Скосыраў ў 1918 годзе, хутчэй за ўсё, у якасці перакладчыка.

Спачатку Скосыраў проста ўдзельнічаў у аперацыях RNACD ў Галіцыі ў рамках барацьбы з савецкай уладай. Вядома, што ён таксама прапаноўваў свае паслугі “аб’яднанай амбасадзе дзяржаў Антанты ў Расіі”. Там, ва Украіне, Скосыраў, хутчэй за ўсё, пазнаёміўся з генералам Куцепавым: існуюць сведчанні таго, што яны былі знаёмыя, а выкраданне Куцепава ў 1930 годзе моцна напалохала і засмуціла Скосырава. Да 1919 года барацьба з бальшавікамі ва Украіне сіламі рэгулярных злучэнняў практычна спынілася і RNAS вярнулася ў Англію.

Зноў апынуўшыся ў Лондане Скосыраў здолеў уладкавацца “па спецыяльнасці”: у ваенны атташат Японіі ў Лондане. Краіна ўзыходзячага сонца актыўна падтрымлівала расійскі Белы рух, і для планавання ваенна-дыверсійных аперацый быў неабходны перакладчык з рускай мовы.

Прыкладна ў 1922 годзе Барыс накіроўваецца ў Нідэрланды. Там, па яго больш познім расказах, ён “аказвае сур’ёзныя і сакрэтныя паслугі каралеўскаму двару”, за што каралева Вільгельміна, нібыта, прысвойвае яму тытул Графа Оранж (Comte Orange). Адразу трэба адзначыць, што ў дакументах Нідэрландскага двара няма абсалютна ніякай інфармацыі пра Скосырава.

Відавочна, што, жывучы ў Галандыі, Скосыраў актыўна спрабаваў прарвацца ў колы вышэйшай арыстакратыі краіны пры дапамозе рэкамендацый ад свайго сябра Локер-Лэмпсана. Па ўсёй бачнасці, поспехі былі не вельмі вялікімі, і ўжо ў 1924 г. Скосыраў атрымлівае ў Нідэрландах два пашпарты: галандскі і нансэнаўскі. Калі натуралізацыя і атрыманне грамадзянства еўрапейскай краіны — зразумелы крок, то атрыманне т.зв. нансэнаўскага пашпарта трэба растлумачыць асобна.

Еўропа 20-30 гадоў мінулага стагоддзя была перапоўненая бежанцамі з самых розных краін, якія пацярпелі ад вайны і рэвалюцый. У многіх з бежанцаў не было наогул ніякіх дакументаў. Нарвежац Фрыцьёф Нансен прапанаваў выдаваць такім людзям пашпарт ад імя Лігі нацый, каб яны маглі ўладкоўвацца на працу і перасоўвацца па свеце.

Атрымаўшы нансэнаўскі пашпарт, Барыс Скосыраў адпраўляецца ў Лацінскую Амерыку, у Калумбію. Там ён арганізоўвае камерцыйнае прадпрыемства “Boris de Skossyreff; import-export, representation” (Барыс дэ Скосыраў; імпарт-экспарт, прадстаўнічыя паслугі). Наогул, на працягу 1924-34 гадоў Скосыраў актыўна падарожнічае з Вялікабрытаніі ў Еўропу і назад. Прычым у Калумбіі актыўна карыстаецца пашпартам Нансэна, а ў Еўропе — галандскім. Менавіта ў Лацінскай Амерыцы Барыс вывучае іспанскую мову, які спатрэбіцца яму для галоўнай авантуры яго жыцця.

21 сакавіка 1931 у Экс-ан-Правансе Скосыраў жэніцца на багатай францужанцы Мары-Луізе Пара дэ Гасье (Marie Louise Parat de Gassier). Жонка была на некалькі гадоў старэй за Барыса. Мары-Луіза з лёгкасцю даравала яму інтрыжкі і сур’ёзныя раманы на баку. У выніку ўжо пасля “андорскай авантуры” Барыс вярнуўся да яе назусім, і яны пражылі доўгае і, напэўна, шчаслівае жыццё разам.

Праз некалькі месяцаў Барыс знаёміцца з Флорэнс Мармон, былой жонкай фабрыканта Говарда Мармона, уладальніка адной з найбуйнейшых аўтамабільных кампаній таго часу: Marmon Motor Car Company. Ад былога мужа сп-я Мармон атрымлівала вельмі вялікія аліменты, што дазваляла ёй весці шыкоўнае жыццё і не адмаўляць сабе ні ў чым.

Флорэнс Мармон стала спадарожніцай Скосырава на некалькі гадоў і шмат хто лічыць, што андорская авантура нашага суайчынніка была задуманая ў асноўным для таго, каб ўразіць выдатную і шалапутную Флорэнс. Іншыя ж лічаць, што андорскія прыгоды сталі вынікам супрацоўніцтва і любоўнай сувязі двух міжнародных авантурыстаў — Скосырава і Мармон. Ідэі Барыса, грошы Флорэнс.

Кароль Андоры

Скосыраў быў выдатна адукаваны і здолеў наладзіць сувязі ў арыстакратычных колах многіх еўрапейскіх краін. Ён свабодна гаварыў на англійскай, французскай і нямецкай, а ў Калумбіі ў дасканаласці вывучыў і іспанскую мову. У грошах, мабыць, у пачатку 30-х гг. недахопу ў яго не было: паспяховая камерцыя і сувязь з Флорэнс Мармон дазвалялі яму свабодна падарожнічаць і весці багемны лад жыцця.

У канцы 20 — пачатку 30-х гадоў Скосыраў правёў шмат часу ў Манака, дзе быў захоплены палітыкай тамтэйшых князёў: падатковы рай і даходы ад турызму і казіно. Аналогіі паміж Манака і Андорай напрошваліся самі сабой. Натуральна, у беларускага эмігранта ўзнікла ідэя рэфармаваць адсталую горную даліну з тысячагадовай гісторыяй дзяржаўнасці.

У Андоры Скосыраў упершыню з’явіўся восенню 1933 года. І адразу зачараваў і ўвёў у ступар мясцовую эліту сваімі еўрапейскімі манерамі і нябачаным дагэтуль тут шыкам. Падарожнічаючы паміж Урхелем у Іспаніі і Андорай па нядаўна пракладзенайу шашы, ён наездамі наведваў сесіі Генеральнай рады далін, дзе распавядаў ашаломленым 24 дэпутатам аб тым, якая будучыня можа чакаць іх краіну. У Скосырава быў план рэформаў: адмяніць падаткаабкладанне, адкрыць у краіне курорты і казіно, правесці дэмакратычную рэформу і забяспечыць свабоду прэсы, адкрыць краіну свету і прыцягваць замежныя інвестыцыі. Літаральна за некалькі гадоў Андора павінна была стаць квітнеючай еўрапейскай мікрадзяржавай. Даследчыкі, дарэчы, сцвярджаюць, што так бы яно і было, бо рэформы сапраўды былі добра прадуманы і не маглі не завяршыцца поспехам. Канчатковы план рэформаў у пісьмовым выглядзе быў прадстаўлены парламенту 17 мая 1934 г.

Для таго каб дамагчыся светлай будучыні, Генеральны савет далін павінен быў зацвердзіць Барыса ў якасці караля, а краіну абвясціць каралеўствам. У Скосыраева, акрамя манархічных амбіцый, былі і “законныя” падставы прэтэндаваць на трон Андоры: скарыстаўшыся юрыдычным казусам, ён заручыўся лістом Жана Арлеанскага, герцага дэ Гіза, у якім той перадаваў свае правы на княжанне ў Андоры Скосыраву. Як гэта атрымалася Барысу, невядома, але, мабыць, сам Жан Арлеанскі не лічыў Пірэнэйскае княства такім ужо дыяментам у сваёй і без таго віртуальнай кароне.

Праз менш чым тыдзень пасля разгляду плана рэформ французскія грамадзянскія і іспанскія епіскапальныя ўлады выдалі ордэр на выправаджэнне Барыса Скосырава з Андоры. Наш суайчыннік вымушаны быў пакінуць краіну і з’ехаў, па розных звестках, альбо ў Урхель, альбо ў Торрэдэмбару. Аднак ад свайго плана Скосыраў адмаўляцца не збіраўся. Ужо 6-7 ліпеня ён зноў у Андоры і зноў прапануе Савету далін свой план рэфармацыі краіны з лістом падтрымкі ад герцага дэ Гіза. На наступны дзень, 8 ліпеня, парламент Андоры на падставе герцагскага ліста аб’яўляе краіну каралеўствам, а Скосырава – каралём Барысам I. Рашэнне было прынята амаль аднагалосна: 23 “за” і адзін “супраць”. Працэдура галасавання была праведзена другасна 10 ліпеня з тым жа вынікам. У цэлым гісторыкі сыходзяцца ў меркаванні, што першым днём існавання каралеўства Андора і ўступлення Барыса ў правы манарха можна лічыць 11 ліпеня 1934 года, першы дзень пасля паўторнага галасавання Савета далін.

Далейшыя факты пра праўленне Скосырава ў Андоры з’яўляюцца часткова пацверджанымі дакументальна, а часткова – ўспамінамі сучаснікаў. Аднаўленню сапраўднай гісторыі Каралеўства Андора і караля Барыса I замінае тое, што архівы іспанскай і каталонскай прэсы 1934 г.у былі знішчаныя падчас Грамадзянскай вайны ў Іспаніі ў 1936-39 гг. Французская ж прэса шмат увагі такой дробнай праблеме, як Андора, ня надавала.

Прэзідэнт Францыі Альбер Лебрэн, па сведчанні сучаснікаў, не надаў значэння страце тытула са-князя Андоры і нават заявіў, што Францыя гатовая прызнаць суверэнітэт Пірэнэйскага каралеўства. Біскуп Урхельскі Жусці Гітарт-і-Вілардэбо, як сцвярджалі сведкі, нічога супраць незалежнасці княства не меў. Яго моцна бянтэжыў толькі адзін факт: тое, што ў краіне, са-кіраўніком якой ён з’яўляўся, будуць створаны ігральныя дамы, гэтыя “спараджэння д’ябла”. Менавіта пагроза стварэння ігральнай індустрыі ў Андоры і стала прычынай таго, што біскуп ўжо 11 ліпеня выступіў ў прэсе з дакорам і асуджэннем новага караля.

Дарэчы, па сведчаннях відавочцаў, біскуп Урхельскі мог і не даведацца пра тое, што адбываецца ў яго ж княстве, альбо даведацца шмат пазней. Пра тое, што здарылася ў краіне, яму аператыўна далажыў той самы адзіны дэпутат Генеральнага савета, які галасаваў супраць Скосырава.

Так ці інакш, але 11 ліпеня, стаўшы каралём Андоры на цалкам законных падставах, быўшы зацверджаным парламентам і атрымаўшы паўнамоцтвы ад аднаго з са-князёў, Барыс I апынуўся ў сітуацыі, калі яго права на трон аспрэчваў толькі другі са-князь. І вось тут Скосыраў прымае высакароднае, але далёка не самае разумнае рашэнне: 12 ліпеня ён аб’яўляе вайну біскупу Урхеля. Не зусім ясна, што прывяло яго да такога адчайнага кроку. Цалкам верагодна, калі б Скосыраў ведаў пра тое, што каменем перапоны з’яўляюцца казіно, ён мог бы адмовіцца ад гэтай ідэі, няхай нават часова. Тым не менш што здарылася – то здарылася.

Трэба, зрэшты, сказаць, што пачатак праўлення Барыса I адзначыўся ня аб’яўленнем вайны, а абвяшчэннем Канстытуцыі. Гэты дакумент складаўся ўсяго з 17 артыкулаў, у ім абвяшчалася незалежнасць дзяржавы, роўнасць усіх перад законам, поўная адмена падаткаў, а таксама дэклараваліся грамадзянскія свабоды для ўсіх грамадзян краіны, незалежна ад полу, веравызнання ці палітычных поглядаў. Акрамя іншага, Барыс I адразу ж змяніў дзяржаўную сімволіку ў першы дзень свайго валадарання, і ў андорцаў з’явіўся новы нацыянальны сцяг. На працягу наступнага тыдня Скосыраў выпускае некалькі каралеўскіх указаў, тэксты якіх, на жаль, да цяперашняга часу не захаваліся. Як мяркуецца, ўказамі праводзілася зямельная рэформа, а таксама вызначаліся канкрэтныя крокі па рэфармаванні Андоры.

Зрэшты, усім гэтым указам не наканавана было быць рэалізаванымі: біскуп Урхеля звярнуўся са скаргай у жандармерыю Каталоніі. І 20 ліпеня 1934 года скончылася 9-дзённае кіраванне караля Барыса I Андорскага. У краіну прыбылі 50 іспанскіх жандараў, якія маментальна акупавалі маленькую сталіцу і арыштавалі новаспечанага караля. Так скончыліся ваенныя дзеянні супраць біскупа і гісторыя Каралеўства Андора, якое зноў стала княствам пад кіраваннем са-князёў: епіскапа Урхеля і прэзідэнта Францыі (апошняе было зацверджана Саветам далін у пазбяганне юрыдычнай калізіі, якой скарыстаўся кароль Барыс).