Чалавек, які стаяў каля вытокаў самастойнай беларускай думкі ў Польшчы

Што значыць імя Юркі Туронка ў беларускай гістарычнай навуцы.

Зь Юркам Туронкам я пазнаёміўся ў Варшаве ў свой студэнцкі час, недзе пад канец 1970-х. Мы не маглі не пазнаёміцца, бо ўсе тыя ў Варшаве, хто спачуваў беларускай справе, наогул раней ці пазьней сустракаліся ў клюбе Беларускага грамадзка-культурнага таварыства (БГКТ) на вуліцы Сэнатарскай 8.

У камуністычныя часы БГКТ было адзінай легальнай беларускай арганізацыяй у Польшчы, і кожны, хто хацеў хоць што-колечы зрабіць у беларускім накірунку, такім або іншым бокам судакранаўся з гэтай арганізацыяй, якая знаходзілася, як кожнае іншае нацменшаснае таварыства ў краіне, пад пільным вокам куратараў зь Міністэрства ўнутраных справаў.

Перад намі, студэнтамі, Юрка Туронак — які быў з пакаленьня нашых бацькоў — не хаваў сваёй антыпатыі ні да камуністычных парадкаў у агульнасьці, ні да функцыянэраў з БГКТ у прыватнасьці. І ён зь вялікай радасьцю і энтузіязмам успрыняў нашу спробу, вясною вірлівага 1981 году, вырвацца з-пад апекі спэцслужбаў і заснаваць незалежную беларускую арганізацыю — Беларускае аб’яднаньне студэнтаў.

Камуністы нашай арганізацыі не зарэгістравалі, аднак тых шасьці месяцаў нашай дзейнасьці ў 1981-м, ад траўня да ўвядзеньня ваеннага становішча ў сьнежні, хапіла, каб сфармаваць трывалы касьцяк новага беларускага руху, які хацеў ствараць сваю Беларусь, ня слухаючыся камуністаў.

У тым часе, у 1980-х, гісторык Юрка Туронак разам зь літаратарам Сакратам Яновічам сталіся галоўнымі настаўнікамі беларускасьці для беларускіх студэнтаў. Гэта ад іх мы, дзеці безнацыянальнага сялянства, даведваліся пра бел-чырвона-белы сьцяг, Пагоню і БНР. Дый пра БЦР таксама.

Калі ў пачатку 1989 году стала ясна, што палітычныя перамены ў Польшчы немінучыя, Юрка Туронак запрапанаваў стварыць Беларускі клюб — паўпадпольны «цэнтар самастойнай беларускай думкі», мэтай якога будзе «асэнсаваньне палітычных абставін нашага далейшага існаваньня як нацыянальнай меншасьці» (гэтак фармулявалася ў дэклярацыі Клюбу).

Заснавальнікамі Клюбу былі актывісты Беларускага аб’яднаньня студэнтаў Яўген Вапа, Мікола Ваўранюк, Юрка Каліна; гісторыкі Алег Латышонак і браты Антон і Яўген Мірановічы; журналісты Юрка Ляшчынскі і Ян Максімюк; мастак Лявон Тарасэвіч; пісьменьнік Сакрат Яновіч. Старшынёю клюбу стаў Юрка Туронак.

З пэрспэктывы майго 40-гадовага знаёмства зь Юркам Туронкам здаецца мне, што якраз 1989 год быў вяршыняй ягонага зорнага часу. Тады Юрка Туронак поўнасьцю адчуў сябе адпаведным чалавекам на адпаведным месцы.

Але інтэлектуальная атмасфэра Клюбу, якая так адпавядала гісторыку, неўзабаве зьмянілася ліхаманкай палітычнай актыўнасьці. Наш Клюб апярэдзіў камуністаў з БГКТ і паставіў сваіх кандыдатаў на часткова дэмакратычных парлямэнтарных выбарах у чэрвені 1989 году: Сакрата Яновіча (Сэнат) і Яўгена Мірановіча (Сэйм).

Разважалася і кандыдатура Юркі Туронка, але ўсе, уключна зь ім, пагадзіліся, што паставіць кандыдата-католіка для нашага суцэльна праваслаўнага электарату — гэта было б палітычным самагубствам на самым старце беларускага палітычнага жыцьця.

Выбары ў 1989-м мы прайгралі, але дасягнулі такога выніку, які даваў надзею, што ў будучыні мы зможам дабіцца перамогі на выбарах і атрымаць прынамсі адзін парлямэнцкі мандат. Таму адразу пасьля выбараў Беларускі клюб пераўтварыўся ў арганізацыйны камітэт палітычнай партыі (гэтак званую «Грамаду»).

Партыя ўзьнікла ў лютым 1990 году і прыняла назву Беларускае дэмакратычнае аб’яднаньне (БДА). Кіраўніком партыі стаў Сакрат Яновіч. Юрка Туронак увайшоў у сьціслае кіраўніцтва БДА — Галоўную раду — але даў усім ясна зразумець, што палітыкай асабліва моцна займацца ня будзе, а зоймецца тым, што было ягоным жыцьцёвым пакліканьнем — гісторыяй Беларусі.

Што значыць імя Юркі Туронка ў беларускай гістарычнай навуцы — ня мне ацэньваць. Я толькі ведаю, што значыць Юрка Туронак у маёй асабістай гістарычнай адукацыі і ў адукацыі майго пакаленьня. Безь яго мы туляліся б насьлепа яшчэ немаведама колькі часу і, магчыма, ня здолелі б злавіць наш гістарычны шанец у 1989 годзе, калі мы ўступілі ў польскую палітыку як самастойная беларуская сіла пад бел-чырвона-белымі эмблемамі.

Ян Максімюк, Радыё Свабода