Віктар Шалкевіч: Мару аб узнаўленьні Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага

Беларускаму барду, актору, паэту і шоўмэну Віктару Шалкевічу 9 лютага спаўняецца 60 гадоў.

Ён расказаў Радыё Свабода пра сваё захапленьне зёлкамі, патлумачыў, адкуль сілкуецца энэргіяй, і пазнаёміў са сваім катом Сьцяпанам.

Дзе б ні зьявіўся Віктар Шалкевіч, яго адразу становіцца шмат. Ён гучна размаўляе на трасянцы, спрытна ўстаўляе польскія слоўцы, шырока размахвае рукамі і часам лаецца матам. «А вы ведаеце такі анэкдот?», — пытаецца ён пасярод расповеду і сам многа жартуе і сьмяецца.

«Ведаю, ад чаго дапамагаюць амаль усе расьліны»

— Вы сьпяваеце пра «лета, якое мы зноў змарнавалі». У вас такіх летаў 60. Як вы ўспрымаеце гэты ўзрост?

— У Чэхава ёсьць апавяданьне «Анна на шее». Герою 52 гады, выглядае ён благавата, гэта XIX стагодзьдзе. Людзі ў XX стагодзьдзі маладзейшыя. Усё закладзена за чарапной скрынкай, там усё працуе. Часам каленка баліць, пазваночнік далягае. Але жывеш і не задумваесься. Бог дае знак: «Давай жыві, а там будзе бачна».

Лета, якое мы зноў змарнавалі. Апошнія гадоў 25 я ежджу на працу ў Менск. За акном тыя самыя пэйзажы. Спачатку восень прыгожая, потым усё паападала, галіны дрэваў тырчаць, як страшныя пальцы. Потым усё прыкрывае сьнег. Потым — вясна. Дзе вада, там жыцьцё. Каля калюгі зелянее трава. Самы шыкоўны час, калі зацьвітае ветраніца дубраўная альбо Anemone, фіялкі Рывінуса — нашыя падсьнежнікі.

— Адкуль вы ведаеце так добра назвы кветак і расьлін?

— Вы яшчэ са мной па лесе не хадзілі. Я не стары батанік, але ведаю амаль усе расьліны, ад чаго яны дапамагаюць. Я фанат. У маёй сямʼі ўсе былі такімі. Калі маме нешта балела, яна ішла пад плот, нешта заварвала і піла. Я пайшоў далей і купіў кучу даведнікаў. Калі сябры скардзяцца, што ў іх «палавая немач», даю ім адну настойку.

— З чаго вы яе робіце?

— Зараз за 30 капеек я раскрыю вам усе страшныя таямніцы Ўсходу. Што вы? Не! Усе расьліны і дрэвы — як людзі. Ёсьць больш таленавітыя, ёсьць менш. Асіна таленавіцейшая за бярозу, а бяроза — за вярбу. У расьлінным сьвеце таксама ёсьць геніі.

Жыцьцёвая энэргія — з генаў

— Шалкевіч — наколькі таленавіты чалавек?

— Я да сябе часам вельмі крытычна стаўлюся. Трэба на сябе глядзець з боку. Ёсьць моманты, за якія мне было няёмка. Але гэта мая асабістая справа. Пра некаторыя рэчы я стараюся не размаўляць. Гэта табу. Я не папсавік-зацейнік. Ня буду рабіць са свайго жыцьця агульнадасяжную газэтную гісторыю.

Мы ня скончылі тэму пра лета, якое мы зноў змарнавалі. Едзеш, пачатак траўня. Усё становіцца неймаверна прыгожым, а ты ў аўтобусе, туды-сюды. Не, каб выйсьці, паглядзець, пакачацца, як тая сьвіньня ў брудзе. Але не, трэба ехаць. Бо ты мужчына, на табе справы, ты мусіш ехаць зарабляць грошы.

І я, і сто год таму людзі чакалі гэтага няшчаснага лета, гэтых трох месяцаў. А яно было то сьпякотнае, то дажджлівае. І на табе. Яго ўжо няма, і на двары XXI стагодзьдзе. Чалавек заўсёды хоча нечага лепшага, а яно бывае адзін дзень або адну гадзіну. Няшчасны ўсё-такі народ мы, беларусы!

— Кажуць, што дзе вы зьяўляецеся, прыходзіць сьвята. Адкуль вы бераце гэтую энэргію?

— Гэта гены. Мама была вельмі цікавай жанчынай. У яе была вельмі добрая памяць ад прыроды. Яна памятае, што ў тры гады была ў пана Анджайковіча на каляднай ёлцы ў жоўтай сукенцы. Маё Поразава было даволі вольным мястэчкам. Бацька быў цікавы, шмат распавядаў.

Усё Поразава — людзі, якія перажылі царскую Расею, другую Рэч Паспалітую, першых бальшавікоў, немцаў і другіх бальшавікоў. Людзі мелі што расказаць. Гэта ня тыя алкашы, што сядзяць цяпер перад падʼездамі і абы пра што чэшуць языкі. Людзі ўдзельнічалі ў паўстаньнях, адной кампаніі, другой, трэцяй.

У дзяцінстве цяжка працаваў

— Вы цяпер нібы апісваеце сытуацыю са зьменай улады, як у вядомым спэктаклі з вашым удзелам «Тутэйшыя». Гэта расповеды землякоў дапамаглі вам трапна перадаць атмасфэру тых часоў?

— Нас заўсёды кідалі ў сярэдзіну катла, рвалі, як гарох. Былі б мы нейкімі жмудзінамі, спакойна б сядзелі сабе.

Я заўсёды любіў слухаць людзей. Як школьніку было цікава, як сябе людзі паводзяць на вясельлі. Мы, моладзь, выпʼем дзьве чаркі і пачынаем крычаць: «Горка, горка!». А старэйшыя незадаволена: «Што гэта горка? Мы яшчэ гарэлкі не пакаштавалі. Раз, два, тры! Ужо можа быць».

Пасярэдзіне вясельля ўся хата зрывалася зь месца, уставала і сьпявала «Jeszcze Polska nie zginęła». У Поразаве былі два духавыя аркестры. Мой брат імі кіраваў. Калі несьлі нябожчыка, то з аркестрам. Гэта было слаўнае мястэчка з Магдэбурскім правам, войтам, лаўнікамі.

— Вашы музычныя ўменьні з тых часоў? Вы ж дагэтуль ня ведаеце нот.

— Калі несьлі нябожчыка, нашыя поразаўскія жанчыны суправаджалі працэсію жалобнымі сьпевамі. Побач з намі ў Лыскаве пахаваны Францішак Каплінскі, вельмі клясны паэт-рамантык канца XVIII — пачатку XIX стагодзьдзя, аўтар песьняў за памерлых. Мама заўсёды брала мяне ў касьцёл на нядзельную імшу. Я напрыканцы ныў: «Мама, я дадому хачу». Часам прыяжджаў служыць ксёндз Міхал Варанецкі з Ружанаў. Калі спазьняўся на дзьве гадзіны, народ усё роўна чакаў.

Людзі зараблялі сваімі рукамі. Ідзем з мамаю ў поле. Мама нарве зельля сьвіньням. Я на ровары вязу, мех цяжкі, падаю, падымаюся. Усе працавалі. Я ніколі ня бачыў, каб бацькі сядзелі склаўшы рукі. У мяне было два браты і сястра, яшчэ дзьве сястры памерлі маленькімі.

«У мяне за плячыма заўсёды сядзіць невідочны кот»

— Дык адкуль у вас столькі пазытыву?

— У кожнага нармальнага чалавека павінен быць свой кот у ботах. У мяне ёсьць такі кот Сьцяпан, ён бяз ботаў і ўвогуле невідочны. Я люблю зь ім пагаварыць. Сьцяпан кажа тое, што я не магу сказаць.

Ён заўсёды сядзіць у мяне за плячыма. Можа вельмі пісьменна пра Вэнэсуэлу расказаць, пра Крым, цікавіцца ўсім. Гэта мудры, харошы кот. Ён падобны да маёй маці і да майго бацькі. Ён заўсёды побач са мной. Ідзеш, бывае, пехатою па Авэрні ў Францыі, няма з кім пагаварыць.

Я: «Сьцяпан, а дзе мы?»

Сьцяпан: «Ну ня знаю, у Францыі».

Я: «А колькі нам яшчэ ісьці?»

Сьцяпан: «Ня ведаю, пазвані каму».

Гэта не шыза. Мне зь ім вельмі весела. У кожнага павінен быць такі кот, які табе дапамагае, які табе параіць.

— Бывае, што вы хандрыце?

— Канечне, сто раз! Але як толькі мікрафон у руках — то толькі наперад! Відаць, гэта вялікая вітальная сіла. Маці жыла да 90 гадоў, бацька да 80, баба Франя і дзед Юзаф таксама вельмі доўгае жыцьцё мелі, бо працавалі на зямлі.

— А вы на які час сабе пляны будуеце?

— Памятайце, цікавасьць да супрацьлеглага полу — залог даўгалецьця.

Я не люблю гаварыць пра праблемы, бо іх можна вырашыць. Людзі ў апошні час перасталі жыць сваім розумам. Уторкнуцца ў гэтую дурнаватую скрынку, а потым расказваюць у цягніку гісторыі для 7 клясы.

Бывае, сустрэнесься з чалавекам, і ў цябе ад яго такое ўражаньне! Нешта з табою зрабілася. Цяпер у мяне такое адчуваньне вельмі рэдка бывае. Згубіліся людзі, у якіх можна нечаму навучыцца. Грамадзтва атупела. Біце ў сэрцы іх, біце мячамі! Сэрцы акамянелі, і мячоў даўно няма.

З тэатру лялек звольніўся праз жарт пра Пазьняка

— Чаму вы звольніліся з горадзенскага тэатру лялек?

— Мяне адтуль папрасілі пайсьці. У 2016 годзе на сваім канцэрце я ўзгадаў прыпеўку:

«Цямнее край зубчаты бора,

І тчэ, забыўшыся, рука

Замест пэрсыдзкага узора

Партрэт Зянона Пазьняка».

Усе засьмяяліся. А нехта, перабдзеўшы, данёс, што я займаюся прапагандай і агітацыяй. Дырэктарка сказала: «Пераходзь на разавыя» (пазаштатная праца). Я адказаў, што напішу аб звальненьні. Я адсутнічаю два гады, а людзі ж просяць: «Віктар, а калі „Тутэйшыя“? А што там здарылася?».

— У вас былі іншыя праблемы зь дзяржавай за вашу пазыцыю?

— Я хутчэй манархіст. Я мару аб узнаўленьні Вялікага Княства Літоўскага, Рускага і Жамойцкага, і потым ужо будзем весьці дыялёг з суседзямі, ці магчымая нейкая унія. З народнай дэмакратыяй нічога не атрымліваецца. Ня могуць учарашнія халопы быць панамі.

Многія кажуць: «Давайце ўсе будзем гаварыць па-беларуску». Ад гэтага нешта зьменіцца? Як казала мая жонка: «Ня ўсякі сябра, хто з табой па-беларуску размаўляе. Ня ўсякі вораг, хто па-расейску». Праблема так ня вырашыцца. Трэба выхоўваць людзей, пабудаваць нейкую сыстэму. Тут у 1990-я зьявілася маса людзей, якія бачылі сябе міністрамі культуры незалежнай Рэспублікі Беларусь, усё было падзелена. А потым прыйшоў гегемон, і ўсё пайшло прахам!

Мара парабка — стаць панам і нічога не рабіць.

У кожнай нацыі мусіць быць інстынкт самазахаваньня. Пад Нью-Ёркам ёсьць горад, дзе адны гарадзенцы жывуць. Колькі гарадзенцаў у Канадзе, Варшаве. Людзі паціху сабраліся, паглядзелі, што ім тут нічога ня сьвеціць, і звалілі.

«Зь Беларусі ня зьеду, бо гэта мая зямля»

— А вы чаго ня зьехалі?

— Бо гэта мая зямля, і я ніколі ня зьеду. У нас у хаце захаваўся цэлы сямейны архіў. Бацькі ніколі не выкідвалі дакумэнты, даведкі, разьліковыя паперы. «Калгас імя Малянкова праз памылку скасіў 30 сотак жыта, што належала вам». Бацька судзіўся з калгасам. Вось хроніка, як людзі жылі і выжывалі.

— Можа, ня трэба выжываць?

— Клясна сказаў Марыюш Машкевіч, польскі амбасадар у Грузіі, колішні горадзенскі консул: «Вы адсюль усе зьедзеце, а хто тут будзе сьвятло ўключаць і выключаць?».

— Як вы думаеце, колькі дзяржаўных моваў мае быць у нашай краіне?

— Адна — мова большасьці. Яны думаюць, што гавораць па-расейску, але гэта не зусім так. Ёсьць піцерскі, маскоўскі дыялект, паўднёвая расейская гаворка. У нас не расейшчына, гэта нават не трасянка, гэта нешта такое мілае, мікс, вінэгрэт, гарох з капустаю.

Праводзіць аўкцыёны на беларускай мове

— Вы пішаце цяпер чацьвёртую кнігу, але іх мала хто ведае. Вам ня крыўдна?

— Як іх могуць ведаць многія, калі наклад 2–3 тысячы экзэмпляраў? Калі я быў маладым артыстам, вельмі хацеў, каб мяне пазнавалі, пальцам тыкалі. Цяпер абсалютна гэтага не хачу. Каму трэба, той знойдзе.

Некалькі гадоў таму мне трапіўся зборнік Юзафа Мацкевіча (польскі пісьменьнік, абаронца правоў беларусаў у міжваеннай Польшчы, адкрыў праўду пра масавае забойства палякаў у Катыні ў 1940. — РС). Не разумею, чаму яму не далі Нобэлеўскую прэмію.

Як лепей — каб пра цябе казалі: «Такі таленавіты чалавек, а ніяк не атрымае Нобэлеўскую прэмію», або «Такі бездар, а ўжо Нобэлеўскую прэмію далі»?

— Праводзіць аўкцыёны вы сталі дзеля грошай?

— Не, мне было цікава гэтым займацца. Уцягнуўся, застаўся. Неяк сябар у мяне запытаўся: «Віця, а навошта табе тэатар? У цябе кожны аўкцыён тэатар».

— Дзе і калі вас можна ўбачыць на аўкцыёнах?

— Яны рэгулярна ў Менску праходзяць. Але я не афішую сваю працу там. Прыходзяць людзі, якія нешта набываюць. Потым дзякуюць за сакавітую беларускую мову.

— З прычыны беларускай мовы часта бываюць канфлікты?

— Для тых, хто не разумее: «Сейчас я вам повторю по-русски». Потым пытаюся: «Хіндзі, суахілі, ангельская, француская, ідыш, іўрыт?»

Пра асабістае жыцьцё звычайна не расказвае

— Раскажыце пра свае пярсьцёнкі. Што яны значаць?

— Крыж сьвятога Георгія я набыў у Баўгарыі. Мой сябар Валера Казакоў быў на аўдыенцыі ў папы Бэнэдыкта XVI, атрымаў ад яго гэты пярсьцёнак і падараваў мне. Тут «Ойча наш» па-італьянску.

Трэці — я некалі быў у польскай Сакулцы. Зайшоў у ювэлірную краму, а прадавачка кажа: «Ведаеце, ніхто не набывае патрыятычныя рэчы». Сказаў: «То я ў вас набуду». За 30 злотых набыў гэты пярсьцёнак з арлом.

— «Яна праваслаўная, а я каталік». Як вы ставіцеся да Бога і веры?

— Вельмі станоўча. Я каталік па нараджэньні і па ідэалёгіі. Каталіцызм — гэта клясна. Гэта пазытыўная галіна веры. Паглядзіце, якія прыгожыя, велічныя храмы ў каталікоў. Усё лепшае, што было ў чалавечай душы, выказана ў гэтых вежах да неба. Калі мы з вамі сустрэнемся там, дзе анёлы зь мячамі будуць стаяць, тады дазнаемся. Так — то так. Не — то не. Не скажу, што я такі практыкуючы. У мяне на гэта часу няма. Але тое, што бацькі ўбілі ў галаву, тое засталося. Каталіцызм — гэта што рабіць у сытуацыі, як зь яе выходзіць.

— Вы ў асабістым, сямейным жыцьці шчасьлівы чалавек?

— Так, але я пра гэта звычайна не расказваю. Гэтая тэма — табу. Магу толькі сказаць, што мне ў жыцьці заўжды шанцавала на прыгожых, таленавітых і разумных жанчын, якія мне дапамагалі. Я гэта адчуваю на канцэртах па колькасьці кветак.

— «Каб жыцьцё спыніць і павярнуць назад». Гэта пра вас?

— Не.

Віктар Шалкевіч нарадзіўся ў мястэчку Поразава Горадзенскай вобласьці 9 лютага 1959 году. Піша саркастычныя песьні па-беларуску. Выступае з канцэртамі ў Беларусі і за мяжой. Працаваў акторам у Горадзенскім драмтэатры, тэатры лялек (26 гадоў), цяпер выступае ў Купалаўскім тэатры. Здымаўся ў фільмах. Цяпер піша чацьвёртую кнігу і стварае сваю першую опэру.