Зорка Наталі Санько

31 сакавіка пасля доўгай цяжкой хваробы памерла жонка галоўнага рэдактара выдавецтва «Тэхналогія».

Пасля доўгай цяжкой хваробы 31 сакавіка памерла Наталя Санько, жонка галоўнага рэдактара выдавецтва «Тэхналогія», яго верная сяброўка і паплечніца ў беларускай справе. Гэты артыкул пра спадарыню Наталю надрукаваны ў апошнім нумары «Новага Часу» (№12 ад 29 сакавіка).

З Радзімам Гарэцкім на прэм’еры оперы Яна Голанда «Чужое багацце нікому не служыць». 7 ліпеня 2009 г. Фота з сямейнага архіва

У хуткаплыннасці сучаснага, перанасычанага падзеямі ды інфармацыяй жыцця здараецца так, што ты вельмі даўно знаёмы з некім, сустракаешся на літаратурных прэзентацыях і вернісажах, у рэдакцыях і выдавецтвах, але гэтае знаёмства не пераходзіць мяжы ўзаемапавагі і ветлівасці.

Але аднойчы надыходзіць момант, калі як быццам нанова адкрываеш для сябе гэтага чалавека, і ягонае жыццё паўстае перад табой ува ўсёй сваёй шматфарбнасці і непаўторнасці. Высвечваецца сапраўдная значнасць асобы. Так у мяне адбылося з Наталяй, спадарожніцаю жыцця майго шматгадовага рэдактара і сябра Змітра Санько.

Наталя прыйшла на свет семдзясят гадоў таму ў старадаўнім украінскім горадзе Жоўква, вядомым сваім замкам, што быў рэзідэнцыяй манарха нашых продкаў — вялікага князя і караля Яна Сабескага. На пачатку ХХ стагоддзя Жоўква, якая тады разам з усёй Галіцыяй уваходзіла ў склад Аўстра-Венгрыі, «адзначылася» і ў гісторыі беларускай літаратуры. Менавіта там у базыльянскай манастырскай друкарні ў 1906 годзе Цётка (Алаіза Пашкевіч) выдала свае паэтычныя кнігі «Скрыпка беларуская» і «Хрэст на свабоду».

Зміцер і Наталя Санько ў дзень вяселля. Азярычына. 2 траўня 1973 г. Фота Міхася Макаранкі

Месца нараджэння, genius loci часта, калі і не прадвызначаюць лёс асобы, то, прынамсі, метафізічна ўплываюць на жыццёвы шлях. У Наталі ён будзе звязаны і з гісторыяй, і з кніжнаю справай.

Наталін бацька Міхаіл Шчука быў кадравым вайскоўцам родам з Лепельшчыны, маці Вольга (у дзявоцтве Дайнека) мела настаўніцкую адукацыю, а нарадзілася ў Клічаве. У 1955-м сям’я вярнулася на радзіму. Найбольш уразіла сямігадовую дзяўчынку тое, што ў беларускай сталіцы не размаўлялі па-беларуску. Гэтае зусім не радаснае дзіцячае адкрыццё пазней таксама адгукнулася ў лёсе — заўсёдным імкненнем адстойваць спрадвечнае, роднае.

Спатоліць яшчэ неасэнсаванае дзіцячае прыцягненне да беларускага слова Наталі дапамагала клічаўская бабуля, добрая пяюха Паліна, што на радасць дзецям і ўнукам пражыла больш за сто гадоў. Асабліва, як згадвае ўдзячная ўнучка, ейную душу кранала народная песня «Я пасею агурочкі».

Можна сказаць, што ўжо з тых далёкіх часоў Беларусь сталася для Наталі зоркаю, якая вяла яе па жыцці.

З Ірынай Марачкінай і Галінай Разанавай у фальварку «Добрыя Мыслі». Сакавік 2007 г. Фота з сямейнага архіва

Пасля школы, закончанай са срэбным медалём, Наталя паступіла на біялагічны факультэт БДУ, дзе спецыялізавалася на кафедры біяхіміі і біяфізікі. Там і пазнаёмілася з будучым мужам Змітром Санько, які стане вядомым выдаўцом і асветнікамадраджэнцам.

Трапіўшы па размеркаванні ў Беларускі навукова-даследчы інстытут гематалогіі і пералівання крыві, Наталя выявіла схільнасць да эксперыментаў і атрымала некалькі патэнтаў на вынаходкі. Яна падрыхтавала дысертацыю на «закрытую» тэму (экспрэс-метад вызначэння характарыстык крыві ў палявых умовах), аднак заняткі навукай саступілі месца іншым клопатам і інтарэсам.

На пачатку 1970-х разам са Змітром Наталя ўвайшла ў нонканфармісцкую творчую суполку «На паддашку». Яе пасяджэнні адбываліся ў майстэрні мастака Яўгена Куліка, што месцілася пад дахам дома, які стаяў на галоўным менскім праспекце акурат насупраць будынку КГБ. Ва «ўсёмагутным» ведамстве і не падазравалі, што побач з ім збіраецца інтэлігенцыя з выразнымі апазіцыйнымі поглядамі: Зянон Пазьняк, Лявон Баразна, Міхась Чарняўскі, Аляксей Марачкін, Віктар Маркавец, Міхась Раманюк, Алесь Разанаў…

«На Паддашку» не толькі абмяркоўвалі палітычную і культурную сітуацыю ў краіне. Там нараджаліся ідэі спачатку культурніцка-асветных, а затым і палітычных акцый і праектаў. Наталя Санько брала ўдзел у арганізацыі мастацкіх выставаў да 100-годдзя з дня нараджэння Цёткі (згадаем дзяцінства нашай гераіні ў Жоўкве) і да 500-годдзя аўтара знакамітай «Песні пра зубра» Міколы Гусоўскага, якія прагучалі як выклік афіцыйнаму мастацтву.

Наталя ў традыцыйным строі (з калекцыі Міхася Раманюка) з дачушкай Ясяй. 1979 год. Фота Яўгена Куліка

Калі вам у рукі патрапіць тагачаснае выданне «Песні…» з ілюстрацыямі Яўгена Куліка, ведайце: беларуска ў традыцыйным строі з дачушкай на руках, што знаходзіцца ў цэнтры аднаго з графічных аркушаў, — гэта Наталя.

Разам з мужам ды іншымі аднадумцамі яна ўдзельнічала ў падрыхтоўцы першага, нелегальнага, выдання працы Міколы Ермаловіча «Па слядах аднаго міфа», якая ўвайшла ў гісторыю беларускага самвыдату і спрычынілася да плённай навуковай дыскусіі пра ўтварэнне Вялікага Княства Літоўскага. Праблемаў была безліч. Можна пачаць з таго, што ў савецкія часы ўсе друкавальныя машынкі стаялі на ўліку ў спецслужбаў, а памнажэнне непадцэнзурных «крамольных» тэкстаў (нават пад звычайную капірку) каралася паводле Крымінальнага кодэксу і магло прывесці ў турму.

Але з дапамогаю сваякоў набылі ў Смаленску машынку, Наталіна маці дамовілася з майстрамі, што крыху выраўнялі шрыфт і паставілі беларускія літары «ў» ды «і». Калі машынапісны тэкст быў памножаны на ратапрынце і набыў выгляд нечага накшталт шпалерных рулонаў, Наталя і Зміцер зноў і зноў раскочвалі тыя рулоны па кватэры і выразалі нажніцамі старонку за старонкай. Якая гэта нялёгкая і карпатлівая праца, ведаю з уласнага досведу: мы з сябрам, цяпер вядомым пісьменнікам Вінцэсем Мудровым, таксама займаліся самвыдатам і разам з маёй маці шмат дзён разразалі, да прыкладу, рулоны з «Расійска-крыўскім (беларускім) слоўнікам» Вацлава Ластоўскага.

Жыццё Наталі Санько ўсё больш звязвалася з кнігавыдавецкай справай. На пачатку 1990-х яна супрацоўнічала з выдавецтвам «Беларусь», якое распачало выпуск беларускамоўнага адрыўнога календара «Родны край» (пасля Другой сусветнай вайны такія календары не выходзілі). Наталя рыхтавала для «Роднага краю» нататкі пра славутых суайчыннікаў, і гэта была ўдзячная праца, бо каляндар выходзіў 100-тысячным накладам.

З унучкай Міхалінай на Прыпяці. 2012 г. Фота з сямейнага архіва

Не пабаюся сказаць, што Наталя Санько адна з першых у нашай краіне асвоіла персанальны кампутар, які толькі пачынаў заваёўваць пазіцыі ў выдавецкім працэсе. Яна стварыла макеты такіх папулярных кніг, як «Дзесяць бітваў» Міхася Чарняўскага, «Адкуль наш род» (Уладзімір Арлоў) і «Дзесяць вякоў беларускай гісторыі» (ён жа ў суаўтарстве з Генадзем Сагановічам. Бліскуча справілася Наталя са складаным макетаваннем кнігі «150 пытанняў і адказаў з гісторыі Беларусі», вельмі патрэбнай ва ўмовах невысокага ўзроўню гістарычнай свядомасці нашага грамадства.

Шчырая падзяка належыць Наталі і за ўдзел у падрыхтоўцы выдадзеных шматтысячнымі накладамі ілюстраваных выданняў «Краіна Беларусь» і «Вялікае Княства Літоўскае» (Уладзімір Арлоў і мастак Зміцер Герасімовіч) і нядаўняй кнігі «Айчына: маляўнічая гісторыя. Ад Рагнеды да Касцюшкі» (Уладзімір Арлоў і мастак Павел Татарнікаў).

Калегі і навукоўцы адзначаюць неацэнны ўклад Наталі Санько ў факсімільнае выданне легенды нашага Адраджэння пачатку ХХ стагоддзя — першай масавай беларускай газеты «Наша Ніва». Наталя здзейсніла сапраўдны подзвіг, некалькі гадоў скануючы, рэтушуючы і рэстаўруючы старонку за старонкай. За гэтую тытанічную працу ніхто не хацеў брацца: стан шматлікіх выпускаў газеты быў проста варты жалю, а калі казаць пра нумары 1920 года, то там даводзілася працаваць амаль што з кожнай літарай.

Усе, хто ведае Наталю, захапляюцца шырынёй і рознабаковасцю яе поглядаў і зацікаўленняў.

Яе здаўна вабілі таямніцы Сусвету, і — прызнаецца Наталя — калі б выбірала прафесію цяпер, то магла б звязаць жыццё з даследаваннямі космасу. Спіс прачытанай ёю літаратуры па касмагоніі і касмалогіі заняў бы, відаць, не адну старонку.

Наталя наогул надзвычай таленавіты чытач. Апрача згаданай вышэй літаратуры, яна чытае і перачытвае беларускую і замежную класіку, вельмі шануе дэтэктывы, дзе на першым месцы ў яе раманы Агаты Крысці.

Не раз мы сустракаліся з Наталяй у Купалаўскім тэатры — на «Тутэйшых», «Пінскай шляхце», «Паўлінцы», на прэм’ерах у Тэатры беларускай драматургіі, на джазавых канцэртах.

У сваім ружоўніку. 2015 г. Фота з сямейнага архіва

Найбольш шчаслівай Наталя адчувае сябе, вядома, у коле сям’і, дзе радуюць дачка Яніна і сын Кастусь ды светлая зорачка — унучка Міхаліна. Для іх і для мужа Змітра (ён кажа, што зусім не гурман, але ад жончынага кулінарнага таленту бывае ў захапленні) Наталя гатуе на святы і без усякіх святаў непаўторныя мачанкі, бабкі, дранікі… Непаўторныя, бо тут таксама выяўляецца даўняя схільнасць «аўтаркі» да эксперыментаў: у традыцыйных рэцэптах узнікаюць самыя нечаканыя інгрэдыенты.

А яшчэ мне цяжка ўявіць Наталю без кветак. У яе дома — маленькі, але вельмі густоўны ружоўнік і цудоўная калекцыя архідэяў. Няхай гэтыя кветкі радуюць яе яшчэ доўга-доўга!

P.S. Перад смерцю Наталя Санько рыхтавала для «Новага Часу» артыкул пра слоўнікі нашага знакамітага рэлігійнага і грамадскага дзеяча, гісторыка і аднаго з інтэлектуальных лідараў паваеннай беларускай эміграцыі архімандрыта Льва Гарошкі.

Развітанне з Наталяй Санько адбудзецца ў Чырвоным касцёле 1 красавіка ад 10.30, імша — а 12-й.