Ім было што сказаць

Менск, які памятае рэпрэсаваных пісьменнікаў.

Беларускую літаратуру 1920-30-х гадоў стваралі хлопцы, чые таленты ўжо тады па сваёй моцы абяцалі зрабіць рэвалюцыю ў літаратурным працэсе. Але маладыя пісьменнікі, якія так прагнулі жыць і ствараць новую, беларускую Беларусь, трапілі пад рэпрэсіўны станок.

Разам з літаратуразнаўцай, настаўніцай і пісьменніцай Ганнай Севярынец падчас «Фэсту экскурсаводаў» «Новы час» прайшоўся сцежкамі яе рамана «Гасцініца «Бельгія»» і дакрануліся да лёсаў яго герояў — беларускіх літаратараў-маладнякоўцаў.

«Гасцініца “Бельгія”» — кніга, якой нам усім так не хапала. У ёй аўтарка карпатліва сабрала па дробках выцягнутыя з архіваў і ўспамінаў звесткі пра пляяду пісьменнікаў, якія за 10 – 15 гадоў змаглі б кардынальна змяніць аблічча беларускай літаратуры, калі б не трапілі ў жорны Вялікага тэрору. Але гэта не проста архіўныя звесткі, пра якія не пішуць у нашых школьных падручніках. Са старонак раману перад намі паўстаюць доўгі, імпульсіўны Шурка Дайлідовіч, ганарлівы волат Уладзь Дубоўка, рахманы Валька Маракоў і іншыя — жывыя людзі са сваімі эмоцыямі, характарамі, звычкамі, каханнямі, драмамі… Таму і кніга атрымалася, нягледзячы ні на што, — пра жыццё. А яшчэ раман зусім нечакана паказвае Менск такім, якім ён быў у 1920 – 1930-х з яго назвамі, будынкамі, пахамі, колерамі, гукамі і фактурай.

Літаратура гораду, а не вёскі

Для Ганны Севярынец яе «Бельгія» пачынаецца ля колішняга мінскага прадмесця Добрыя Мыслі, у раёне вуліцы Маскоўскай. Непадалёк віраваў Суражскі рынак, куды хадзілі жыхары бліжэйшых вуліц — у тым ліку і Правадной, дзе жыў Аляксандр Дайлідовіч — паэт, празаік і перакладчык Алесь Дудар — і куды бегалі прыкупіць такой-сякой смакатэчы да лошыцкага віна маладнякоўцы. Хоць вонкава шмат што змянілася, але тут усё яшчэ можна адчуць атмасферу, у якой пачыналася маладая, яркая, амбітная беларуская літаратура, якую цягам наступных дзесяцігоддзяў карчавалі з нашых бібліятэк і з нашай памяці.

Зайшоўшы за рог Дому быта, мы бачым будыніну колішняга фармхімзавода, пабудаванага ў 1929 годзе. Тут вырабляліся першыя ў Менску медпрэпараты. Па гудку гэтага завода жыхары навакольных вуліц уставалі, дзеці ішлі ў школы.

— Самым цікавым для дзяцей былі пляшачкі, у якія налівалі валяр'янку, лавандавыя кроплі. Сюды бегалі дзяўчаты, і кожная збірала сваю калекцыю такіх маленькіх каляровых пляшачак, — распавядае Ганна Севярынец.

Гэтае месца было далёка не цэнтрам горада ў 1920 – 1930-х гадах. Тут было шмат прыватнай забудовы, у якой жылі пераважна чыгуначнікі, а ў наваколлях цяперашняга Універсітэту культуры ляжала Францысканскае балота, дзе бавіла час хлапечая частка насельніцітва Правадной.

«Вуліца Правадная выцягнулася стромкай стужкай уздоўж рэек тэхнічнай веткі, што злучае Лібава-Роменскую і Маскоўска-Брэсцкую чыгункі. Гэта самая менская ўскраіна: цераз вуліцу Маскоўскую — Уборкі і лес. Затое праскочыў Лібава-Роменскую — і ты ў цэнтры, дзесяць хвілін, калі не надта спяшацца, да Захар’еўскай»,—– апісвае аўтарка вуліцу ў рамане.

Сёння трапіць на колішнюю Правадную немагчыма — на яе месцы цяпер дэпо метрапалітэна. Таму мы ідзем уздоўж яе па вуліцы Фабрыцыуса, якая так завецца з канца 1920-х у гонар Яна Фабрыцыуса, што камандаваў дывізіяй, якая вызваляла Менск ад палякаў. Як і цяпер, у тыя часы вуліца выглядала досыць неўладкаванай, змяніўся хіба што характар забудовы, якая напачатку мінулага стагоддзя складалася з прыватных дамкоў, прысадаў і агародаў.

Чыгуначнікі, якія засялялі Правадную, былі працоўнай элітай горада і жылі адносна заможна, маглі арандаваць кватэры. У «Гасцініцы “Бельгія”» неаднаразова падкрэсліваецца, што Алесь Дудар быў гадаванцам гораду і вёску не любіў. Увогуле, насуперак шматлікім міфам, маладая беларуская літаратура, якая нараджалася ў той час, шмат у чым была гарадской. І хлопцы з гарадскіх ускраінаў, якія яе стваралі, марылі, каб старасвецкі Менск быў зруйнаваны, і на яго месцы вырас сапраўдны «Горад Сонца».

Адметна, што імёнамі адразу трох жахароў Правадной названыя вуліцы ў сучасным Мінску. Гэта імёны Ісая Казінца, які ў час вайны кіраваў падполлем на фармзаводзе, Уладзіслава Галубка — першага беларускага рэжысёра-самародка, вандроўніка і тэатрала, і пісьменніка Алеся Дудара, чыя вуліца ў хуткім часе з’явіцца ў Лошыцы. Двое з іх — Галубок і Дудар — былі суседзямі і жылі на Правадной у доме №15А. Галубок узяў Дудара ў склад свайго вандроўнага тэатру, разам яны паўтара года ездзілі па ўсёй Беларусі. У гэтым жа тэатры гралі Міхась Чарот і Міхась Зарэцкі, і менавіта адтуль яны, маючы рускамоўную адукацыю, скіравалі сваю творчасць і жыццё да Беларусі.

Сям’я Дайлідовічаў здымала тры пакоі ў доме, і асобны пакой быў у Шуркі. Пазней сюды на сяброўскія пагулянкі і спрэчкі набіваліся дзясяткі літаратараў. Броўку, Глебку, Чарота, Зарэцкага — усіх пісьменнікаў, якіх мы цяпер вывучаем па падручніках, сям’я Дудара ведала, як сваіх родных. На Правадной часам трымалі Міхася Чарота, каб ён не паспеў «зарубіць» публікацыі ў «Савецкай Беларусі». Тут жа маладыя паэты сустракаліся з наркамам земляробства Прышчэпавым. Тут зазнаў усе свае арышты Алесь Дудар.

«Было адчуванне, што яшчэ крышачку — і мы пачнем жыць па-новаму»

Ідучы па Фабрыцыуса, Ганна Севярынец распавядае, што ў гэтым раёне паўставала досыць шмат прадпрыемстваў: апроч фармхімзавода былі тут і шкляны завод, і малочны, з’яўленне якіх месцічы дужа віталі, бо гэта была пазнака новага жыцця.

— Чаму людзі ў той час не заўважалі ні расстрэлаў, ні арыштантаў на вуліцах? Таму што адначасова ўся прастора вакол іх імкліва мянялася да лепшага. Паўставалі заводы і фабрыкі, знаходзілася праца. Калі абвясцілі НЭП, людзі пачалі багацець. Сапраўды, было адчуванне, што яшчэ крышачку — і мы пачнем жыць па-новаму.

Тым часам вынырваем з Фабрыцыуса на Маскоўскую, і бачым жоўтага колеру дом, пабудаваны напачатку 1930-х. Насупраць гэтага жоўтага дома па вул. Маскоўская, 8 жыў пісьменнік Платон Галавач, з якім Дудар не надта сябраваў, але з якім яны былі расстраляныя ў адну ноч. У адрозненне ад Дудара, якога спачатку не прымалі ў камсамол, а потым выключылі за пропускі сходаў і нясплату ўнёскаў, Галавач быў зацятым і шчырым камсамольскім работнікам. Як мы цяпер ведаем, гэта не выратавала яго ад пражэрлівай пашчы рэпрэсіўнай машыны.

Тут жа поруч, у дварах, адзін час была турма, дзе ўтрымлівалі палонных падчас польскай акупацыі. Некаторы час тут у зняволенні правяла Паўліна Мядзёлка. Трэба было мець вельмі моцны малады запал і веру ў будучыню, каб не заўважаць усяго гэтага, кажа Ганна Севярынец. Бо старэйшае пакаленне — Купала, Колас — зусім па-іншаму глядзелі на рэчаіснасць.

Калі словы набываюць моц

Заходні мост, пад які нырае Маскоўская, для Дудара, на думку Ганны Севярынец, быў псіхалагічнай мяжой паміж домам і горадам. Цяпер адсюль разыходзяцца дарогі на плошчу Мяснікова, вуліцы Савецкую і Бабруйскую. А ў часы Дудара з-пад мосту можна было трапіць на Падгорную (цяпер Карла Маркса), якая выводзіла да элітнай гімназіі Фальковіча і Зубакіна (там цяпер істфак БДУ), дзе вучыўся паэт. Калі пайсці проста па былой Новамаскоўскай, яна прывяла б акурат да «Маладняка». Мы ж рушылі па Савецкай, якая амаль сто гадоў таму вывела б нас наўпрост да гасцініцы «Бельгія».

Той самы Заходні мост

Пакуль ідзем, аўтарка раману распавядае пра характар свайго галоўнага героя. Напрыклад, ад маці Вольгі Іванаўны Алесь Дудар узяў у спадчыну цвёрдасць і ўпартасць. Ад бацькі ж паэту дасталіся эмацыйнасць і чуласць. А яшчэ Дудар увесь час міргаў — у яго быў такі нервовы цік. Міхась Зарэцкі выявіў Дудара ў асобе героя свайго раману «Крывічы» (той раман немагчыма знайсці, ён быў забаронены і ў Менску разам з першым томам Купалы пушчаны на абгорткі — у крамах у яго аркушы заварочвалі селядцоў). Прозвішча героя таго раману было Ліпен — таму што ён лыпаў вачыма.

Адкуль такая нервовая рэакцыя ў Дудара — можна толькі гадаць. Мо праз матчыну строгасць, а мо праз жахі, пабачаныя ў дзяцінстве, калі, ратуючыся ад Першай сусветнай, сям’я ехала 12 дзён на цягніку, і ў вагонах наўпрост з-пад дзяцей даставалі памерлых. У той час было багата падзей, якія пакідалі адбіткі на свядомасці і надавалі асаблівую вагу словам гэтых юнакоў, якія прыйшлі ў літаратуру ў 16, 17, 18 гадоў. Ужо ў такім узросце ім было што сказаць, і дзякуючы гэтаму тагачасная беларуская літаратура набыла сваю моц.

Паэты і палітыка

Уласна гасцініца «Бельгія» стаяла на месцы цяперашняга Дома ўраду. Яе выявы даследчыкі пакуль не знайшлі. Вядома, што гэта быў прыватны драўляны дом на каменным падмурку, дзе ў свой час быў і зубны кабінет, і здаваліся кватэры, і жылі афіцэры НКУС. У сярэдзіне 1920-х гаспадар спрабаваў уладкаваць тут гасцініцу. Гэта было зручна, бо поруч знаходзіўся чыгуначны вакзал, з іншага боку — цэнтр, і кошты тут былі не самыя дарагія.

У лістападзе 1925 года ў «Бельгіі» вырашылі пасяліць дэлегатаў з’езду «Маладняка». Гэтае літаб’яднанне было досыць моцным: у 1923 – 1925 гадах яно налічвала 500 сяброў, яго філіі былі ў многіх беларускіх гарадах. Пра амбіцыі і энергію «Маладняка» і маладнякоўцаў сведчыць хаця б такі эпізод: Паўлюк Шукайла і Янка Відук (Скрыган) прыехалі на з’езд, і з вакзала, каб даехаць да «Бельгіі», нанялі сабе фаэтон. Можна сабе ўявіць, з якім форсам яны ехалі — паэты!

— «Бельгія» была знесеная падчас пабудовы Дома ўраду. І гэта метафара, якую прыдумвае сама гісторыя. Гмах у 1930-х будаваўся як сімвал непарушнай, нязменнай улады, і Менск, які ўяўлялі як «Горад Сонца», стаў пераўтварацца ў горад гэтых шэрых гмахаў, якія расціскалі тое маладое, кіпучае, прыгожае, што грэла хлопцаў у 1920-х, — кажа Ганна Севярынец.

Хвалі новых паэтаў у «Маладняку» змянялі адна адну вельмі хутка: літаральна праз паўгода вырастала новае пакаленне. З часам у складзе аб’яднання адбыліся і ідэалагічныя разыходжанні. Тыя, каму важна было захоўваць маладую кіпучую энергію ў літаратурным працэсе, засталіся ў «Маладняку». Тыя, хто хацеў пераасэнсоўваць мастацтва і данесці сваё бачанне, у 1926 годзе стварылі «Узвышша». Тыя, для каго былі важныя кар’ера і сацыяльныя статусы, карысталіся і першым, і другім.

У Беларусі паэты не абмяжоўвалі свае зносіны выключна літаратурным колам. Да іх прыходзілі дзяржаўныя чыноўнікі рознага рангу, у тым ліку і тыя, хто займаў у рэспубліцы вышэйшыя пасады. Гэта адзначыў у справаздачы паводле працы сваёй камісіі Затонскі (ён даследаваў правядзенне нацыянальнай палітыкі ў БССР, і яго высновы сталі падставай для абвінавачанняў беларускіх дзеячаў напрыканцы 1920-х). Затонскі пісаў, што ў БССР склалася нездаровае становішча: вельмі шчыльна паміж сабой стасуюцца органы дзяржаўнай улады і літаратары, і часам палітычныя рашэнні не прымаюцца, пакуль не будуць абмеркаваныя з паэтамі і пісьменнікамі.

Слёзы пісьменнікаў

Многія наракаюць, што беларуская літаратура слабейшая за тую ж рускую, што ў нас няма сваіх «Вайны і міру», беларускія літаратары пачатку мінулага стагоддзя — увогуле неадукаваныя, а вершы беларускіх паэтаў і блізка непадобныя да творчасці Блока і Брусава. Але Ганна Севярынец перакананая: проста сама наша літаратура ў той час яшчэ не дарасла, не прайшла свой шлях па гістарычных прычынах.

— Кожны з іх (беларускіх пісьменнікаў 1920-30-х. — НЧ.) па моцы сваёй быў творцам не горшым, за тых жа Блока і Брусава, і гэта даказваюць іх пераклады рускіх, украінскіх, нямецкіх, польскіх паэтаў. Пераклады 1920-30-х гадоў часцяком падаюцца мне лепшымі за сённяшнія, бо тады ў людзей за словам стаяла вага, гэта была не гульня ў рыфму, а праца з сэнсамі, — кажа літаратуразнаўца. — А самі гэтыя хлопцы ўвесь час самаадукоўваліся. Бібліятэка Дудара і сёння налічвае больш за 1000 тамоў — гэта калі ўлічыць, што прайшлі тры вобшукі, нямецкая акупацыя і галодныя савецкія часы.

Тым часам мы даходзім да колішняй вуліцы Багадзельнай, якая з 1920-х завецца Камсамольскай. Гэтая вуліца займала адно з цэнтральных месцаў у жыцці маладых беларускіх літаратараў. Калі стаць тварам да помніка Дзяржынскаму, то злева будзе будынак, на месцы якога ў даваенныя часы стаяў Дом пісьменніка. З ім звязана шмат гісторый, і адна з іх — драматычная. Унізе тут была сталоўка, дзе аднойчы выпівалі Дудар, Віцьбіч і Маракоў. А наверсе ў зале пасяджэнняў у той час ішло абмеркаванне сталінскай канстытуцыі і гучалі воклічы пра светлую будучыню. І раптам з вуліцы зайшоў Купала, але пайшоў не ў залу пасяджэнняў, а ў сталоўку.

— Уявіце сабе, які гэта сам па сабе выклік: піць унізе, калі ўверсе ідзе пасяджэнне, — звяртае ўвагу Ганна Севярынец. — Купала крыху пасядзеў з хлопцамі, і Віцьбіч папрасіў яго пачытаць нешта новае. І Купала пачаў чытаць «Над ракой Арэсай» — вершы выключна сацыялістычныя. Прачытаў і спытаў: «Ну як вам?» І хлопцы апусцілі вочы. І ён кажа: «Дзякуй вам, хлопцы. Бо ім там, наверсе, падабаецца». А калі сыходзіў, павярнуўся і напамяць прачытаў верш Дудара, і той ад нечаканасці заплакаў.

Увогуле, Дом пісьменніка бачыў шмат пісьменніцкіх слёз. Узгадваюць, як Валерый Маракоў паваліўся там на канапу і плакаў, кажучы, што лепей пайсці кінуцца пад трамвай ці самому здацца ў НКУС, чым чакаць, пакуль па яго прыйдуць. Яго нашчадак Леанід Маракоў прыводзіў лічбу, што з 2000 рэпрэсаваных па ўсім СССР пісьменнікаў было 500 беларускіх. Ужо ў той час вуліца Камсамольская паступова абрасла будынкамі, у сценах якіх многія з беларускіх інтэлігентаў пачатку мінулага стагоддзя зазналі катаванні.

Тут нейкі час размяшчалася рэдакцыя часопіса «Штэрн», які згадваецца ў рамане



Але было тут і месца для радасці. Унізе па Камсамольскай, дзесьці за сучасным будынкам МУС, стаяў клуб КІМ — камуністычны інтэрнацыянал моладзі, — дзе быў абвешчаны «Маладняк». Сам жа, як мы сказалі б цяпер, офіс літаб’яднання месціўся ў будынку па вуліцы Рэвалюцыйнай, 15 — цяпер тут размяшчаецца Амбасада Швецыі. Гэта быў адзін з будынкаў, якія належалі Інбелкульту, і для «Маладняка» тут вылучылі пакойчык. Адначасова ў ім была і рэдакцыя аднайменнага часопісу, і месца сходаў. Адсюль, з гэтага пакойчыка, пачынаўся ўвесь літаратурны працэс маладой Беларусі. І сёння можна толькі марыць аб тым, якім бы ён мог быць, каб не адна ноч з 29 на 30 кастрычніка 1937 года.