Беларусь была перадусім
Сёння - дзень памяцi Генадзя Бураўкіна.
Ён вылучаўся сярод іншых. У хлопцаў жа не было іншых размоў, апроч таго, колькі выпілі піва і як у футбол згулялі. Мяне гэта не цікавіла. А Генадзь літаральна «ўліваў» у мяне беларушчыну — ён ужо тады жыў беларускай ідэяй, з чым раней я ніколі яшчэ не сутыкалася.
Калі вясной 2009 года Генадзю Мікалаевічу зрабілі складаную аперацыю на сэрцы, ён нечакана патэлефанаваў яшчэ з бальніцы і папрасіў мяне завітаць. У маі ён разам з жонкай Юліяй Якаўлеўнай збіраўся адзначаць 50-годдзе сумеснага жыцця, і таму папрасіў цяпер, каб я напісаў пра гэта. Тое інтэрв’ю называлася «Першы мой натхняльнік — Юля». Гэта быў падарунак паэта той, якой ён прысвяціў адзін з самых лірычных сваіх вершаў «Юнацтва сінія арэлі».
Цяпер жа пра шлях даўжынёй больш чым у паўстагоддзя распавядае нязменная і верная яго спадарожніца — жонка Юлія Якаўлеўна.
— Мы пазнаёміліся падчас вучобы ва ўніверсітэце. Генадзь распавядаў, што ўпершыню звярнуў на мяне ўвагу, калі мы стаялі ў чарзе ва ўніверсітэцкім буфеце. Але я, прызнацца, не заўважыла яго тады і ўвогуле яшчэ цэлы год не звяртала на яго аніякай увагі. Гэткім чынам кахання з першага позірку — прынамсі ў мяне — не было. Генадзь жа гаварыў, што адразу захапіўся мною — хоць прыгажуняй я не была, але была сімпатычная. І нават вершы чытаў, праўда, не асабіста мне, а з універсітэцкай сцэны:
Цэлы тыдзень хадзіў я прыгнечаным,
Не гулялася,
не спявалася.
Кожнай раніцай,
кожным вечарам
Сэрцу нечага не ставала ўсё.
А сягоння,
зусім няпрошана,
Нечакана, неспадзявана я
Зноў убачыў цябе,
харошая,
Дарагая, нецалаваная…
Мне, вядома, гэта было прыемна. Праўда, пасля мне гаварылі са смехам: «Ты ж пайшла. І нічога не ведаеш ты, дарагая, нецалаваная…» А Генадзя так і дражнілі: «Дарагая, нецалаваная»…
Ён вылучаўся сярод іншых. У хлопцаў жа не было іншых размоў, апроч таго, колькі выпілі піва і як у футбол згулялі. Мяне гэта не цікавіла. А Генадзь літаральна «ўліваў» у мяне беларушчыну — ён ужо тады жыў беларускай ідэяй, з чым раней я ніколі яшчэ не сутыкалася.
Паходжаннем я з Украіны і ў дзяцінстве жыла ў сваёй украінскай бабулі Васі, Васілісы Аляксееўны, ва Умані, што на Чаркашчыне, таму рускую мову ўвогуле не ведала. У Беларусь наша сям’я пераехала пасля вайны, калі бацька Якаў Андрэевіч у чыне капітана быў дэмабілізаваны з войска і, апынуўшыся ў Мінску, вырашыў застацца. У яго не было нейкага геройскага мінулага — усю вайну праслужыў у інтэнданцкіх войсках, гэтаксама і ў Мінску працаваў у галіне гандлю.
Мая мама Ганна Аляксееўна выкладала нямецкую мову ў вышэйшай школе міліцыі. Яна была жорсткім чалавекам… Дасюль памятаю такую сцэну: прыходзіць да нас дадому міліцыянер з дываном на плячы — мусіць, каб здаць залік ці экзамен, але праз колькі хвілін выскоквае чырвоны — маці выгнала яго разам з тым дываном!.. Яна трымалася вельмі строгіх прынцыпаў. Мусіць, таму мы жылі сціпла, у камунальнай кватэры на вуліцы Старажоўскай, дзе два невялічкія пакоі належалі нам, а трэці — адной жанчыне…
Як Генадзь заляцаўся да мяне? Гэты этап нашага жыцця не быў страсны. Мы некалькі разоў схадзілі ў кіно, а аднойчы на дзень народзінаў Генадзь падараваў мне залаты пярсцёнак — я дасюль яго захоўваю… Затое мы шмат гаварылі. Размаўляў Генадзь са мной па-руску і па-беларуску, і ніякіх складанасцяў не ўзнікала — я ўсё цудоўна разумела. Мне з ім было дужа цікава, тым больш што ён шмат чытаў — больш за мяне, хоць усе мы тады чыталі, бо вучыліся на філфаку. Зрэшты, яшчэ ў школе я чытала ўсё, што можна было і што нельга. Памятаю, як перапісвалі ад рукі Ясеніна, які быў пад забаронай…
Апроч таго, многа тады смяяліся — Генадзь пастаянна жартаваў і ў дадатак меў акцёрскія здольнасці: ён лёгка перадражніваў выкладчыкаў і сяброў. Мы ж з ім і ў студэнцкім тэатры ігралі. Праўда, я зусім нядоўга — мама многа працавала, а трэба было некаму вячэру гатаваць, і маці не дазволіла хадзіць у тэатральны гурток, хоць мне вельмі там падабалася — і сама атмасфера, і людзі: Жэня Гаркавы, Аркаша Руды, Лёва Тамільчык, Генадзь… Яны былі старэйшыя за мяне і ўжо ў той час былі цікавымі асобамі…
*
Зблізіла нас Генадзева хвароба — на пятым курсе ён раптоўна захварэў на сухоты. Захварэў, мусіць, праз тое, што адмовіўся ад дапамогі сваіх бацькоў, якія жылі вельмі бедна. Генадзь жыў на адну стыпендыю і ганарары за свае вершы, але гэтых грошай, вядома, не хапала. Ён быў такі худзенькі, што проста жах! І аднойчы ўзімку захварэў на грып, які даў ускладненне — запаленне лёгкіх.
Яго паклалі ў 2-ю савецкую бальніцу (так яна ў той час называлася), што месцілася супраць Опернага тэатра. Нават мая мама не ведала пра гэта, а каб даведалася… Яна не хацела, каб я рана выходзіла замуж, але прафесар Белы (дасюль памятаю прозвішча ўрача, які апекаваў Генадзя) сказаў: «Дзяўчынка, калі хочаш мець мужа, то павінна добра яго карміць, апранаць і даглядаць». Пачуўшы гэта, я зразумела, што не маю права пакідаць яго. Гэта як адказнасць за дзіця, якое хварэе, і ты павінен не толькі накарміць яго, але і апрануць, і прасачыць, каб яно не прамачыла ногі… Гэткім чынам урач, па сутнасці, усклаў на мяне адказнасць не толькі за здароўе, але і за Генадзева жыццё, што і вырашыла мой далейшы лёс…
Мне тады было дзевятнаццаць гадоў, я была зусім дзяўчынка, маладая і нявопытная, якая й жыцця яшчэ не ведала… Я чэсна выконвала свой абавязак… Генадзь аддаваў мне сваю стыпендыю, на якую я купляла яму ежу. Да яго ніхто не прыходзіў, апроч мяне. Неяк завітаў адзін ягоны сябар, але ў той дзень памёр ад сухотаў Генадзеў сусед па палаце, і яго цела яшчэ не вынеслі. Больш той сябар не з’яўляўся… Не магу сказаць, што не баялася, — я проста пра гэта не думала. А паколькі штодня на працягу трох месяцаў даглядала Генадзя, мы, вядома, рабіліся бліжэй… У выніку ён паступова вылечыўся, прычым да такой ступені, што ніколі потым не ўзнікала рэцыдыва.
*
Хварэў Генадзь са студзеня да сакавіка ўключна. А 1 мая мы, узяўшыся за рукі, паведамілі маім бацькам, што хочам пабрацца шлюбам… Мая маці вельмі не хацела, каб я выходзіла за Генадзя, бо ён быў вясковага паходжання, але прама яна так, вядома, не казала — я здагадвалася пра гэта. Мама нават маёй сяброўцы тэлефанавала і прасіла адгаварыць мяне…
Пазней Генадзь казаў, нібыта я праз акно збегла, але ні праз якое акно я насамрэч не збягала: маці, пакідаўшы мае рэчы ў чамадан, скруціла дыван — гэта быў увесь мой «пасаг» — і, сказаўшы на развітанне, каб я не вярталася, зачыніла за намі дзверы…
Разам з намі пайшоў мой зводны брат Вілен, сын першай жонкі майго бацькі, якая памерла маладой. Вілен вельмі любіў мяне, гэтаксама як і я яго. І вось узяўшы невялічкі мой «пасаг», мы ўтрох пайшлі шукаць кватэру…
Першым нашым жытлом быў пакой у кватэры, што месцілася ў драўляным дамку на вуліцы Камуністычнай. Побач знаходзілася фабрыка печыва, якой ужо няма. Пакойчык невялічкі, восем метраў. Там маглі стаць толькі ложак, шафа і тумбачка. Кухня была агульная. Ніякага халадзільніка — не кажучы пра тэлевізар — у нас не было.
Не атрымаўшы бацькоўскага блаславення, мы, тым не менш, праз тыдзень, 9 мая, пайшлі ў загс, што быў на вуліцы Энгельса (цяпер там знаходзіцца аддзяленне кардыялогіі 2-й клінічнай бальніцы). Сведкам на нашым сціплым вяселлі былі мая сяброўка і Мікалай Матукоўскі, які запрасіў нас у пяльменную, дзе мы пад «гамзу» з’елі па порцыі пяльменяў. Але гэта не азначае, што мы так ужо любілі тыя пяльмені, прынамсі я, — проста ў нас не было грошай на рэстаран. Генадзь заканчваў універсітэт, а я вучылася на трэцім курсе. У нас нават шлюбных пярсцёнкаў не было — мы пазней іх набылі…
Ці шкадую цяпер, што пабралася шлюбам з Генадзем?.. Божа мілы, апроч яго, ніхто больш не быў мне цікавы. Сваім спадарожнікам я бачыла чалавека разумнага, з добрым пачуццём гумару, каб ён нешта значыў, каб быў асобай…
*
З маці я не бачылася паўгода, пакуль на Новы год не прыехала з Украіны мая бабуля Вася. «Що ти наробила?! Дитя вийшло заміж, а ти що наробила?!» — накрычала яна на маці. І з таго часу мы атрымалі дазвол прыходзіць да маіх бацькоў у нядзелю на абед. Для нас гэта было важна, бо жылі мы надгаладзь.
Гэта ўжо потым, калі Генадзь пачаў працаваць стыль-рэдактарам у часопісе «Камуніст Беларусі», грошай у нас стала трохі больш, і мы нават перасяліліся ў той жа кватэры ў іншы, большы пакой. Там пражылі два гады да таго часу, пакуль Саюз пісьменнікаў не даў нам двухпакаёвую кватэру — напалам з Косцем Цвіркам: нам дастаўся меншы пакой, бо ў Косці была дачка. Тут мы жылі амаль год, пакуль ні нарадзіўся сын Лёша, і тады мая маці забрала мяне да сябе, праўда, не надоўга, бо неўзабаве мяне з Лёшам паклікала да сябе бабуля Вася, у якой я пражыла ўсё лета. Яна вельмі любіла мяне. Гэтаксама, дарэчы, як і мой дзядзька Уладзімір Аляксеевіч…
*
Жыццё мы пражылі, канешне, няпростае. Мы былі дастаткова розныя па характары. У першыя гады, калі мы пазнавалі адзін аднаго, пазнавалі ва ўсіх сэнсах (ён у мяне быў першы, і я была першай у яго), гэта было іначай, чым сталася потым, калі любоў да літаратуры, як цяпер разумею, пачала пераважаць у яго над усім. Дый і ў маім стаўленні да Генадзя таксама з цягам часу стала пераважаць мая ўвага да яго найперш, як да паэта, прычым паэта падкрэслена беларускага. Апроч таго, я вельмі паважала яго за прынцыповасць і за грамадзянскую пазіцыю, за вернасць гэтай сваёй пазіцыі. Часам гэтая мая павага была нават на першым месцы — менавіта яна вызначала калі не ўсё, дык многае…
Што ж да паэзіі, то хоць у адным інтэрв’ю Генадзь і казаў, што ягоныя вершы — гэта кветкі для мяне, але ён ніколі не дарыў мне вершаў, апроч гэтага вядомага — «Юнацтва сінія арэлі»:
Яны прыглушана рыпелі
Сярод старых кашлатых ліп.
Мы тыя сінія арэлі
Зламаць нікому не далі б.
Над імі гойдаліся далі,
Яны нам казкаю былі —
I ў неба сіняе ўзляталі,
I ледзь краналіся зямлі.
I як бы мы ні пастарэлі,
Няхай і летам і зімой
Юнацтва сінія арэлі
Ляцяць між небам і зямлёй...
Гэта верш нашага кахання, калі адносіны нашы былі ўсё яшчэ летуценныя і шчырыя…
Апошнім часам ён нават не чытаў мне новыя вершы, пакуль ужо не надрукуе. Не ведаю, з чым гэта было звязана. Мабыць, з занадта высокай маёй крытычнасцю? Аднойчы я раскрытыкавала нейкія ягоныя вершы, а пасля тое ж самае сказаў Генадзю і Пімен Панчанка. І хоць у той момант я была шчаслівая, аднак цяпер ужо разумею, што трэба было мякчэй быць…
Між іншым, вядомы паэтычны зборнік «Пяшчота» я прымусіла Генадзя скласці. Ён хоць і пісаў вершы пра каханне яшчэ з юначых часоў, але яны былі раскіданыя па розных выданнях, вось я і параіла: «Збяры, калі ласка, кнігу, пакуль яшчэ свежае гэтае пачуццё». Так з’явілася «Пяшчота». І калі раней Генадзя называлі не іначай, як толькі грамадзянскім паэтам, пасля выхаду «Пяшчоты» ўсе ўбачылі, які гэта тонкі і лірычны паэт... Пазней у яго яшчэ выйшаў зборнік «Чытаю тайнапіс вачэй» з падзагалоўкам «Вершы пра каханне», але да гэтага я ўжо не мела дачынення…
Але што тычыцца яшчэ «Пяшчоты»: першапачаткова кніга была прысвечана мне, але кіраўнік Дзяржкамітэта па друку Міхаіл Дзялец запытаўся ў Людмілы Чыгранавай, якая таксама працавала ў камітэце: «Што будзем рабіць з прысвячэннем?» — «Што ж у тым дрэннага? — перапытала яна. — Гэта ж ягоная жонка!» Аднак Дзялец усё адно выкрасліў прысвячэнне.
*
Вершы Генадзь заўсёды пісаў алоўкам, а пасля сам перадрукоўваў, адначасова робячы праўкі.
Мне цяжка сказаць, калі ён звычайна пісаў — у яго не было звычкі сядзець па начах за пісьмовым сталом. Але часта бывала, што раптам усхопіцца сярод ночы і нешта запіша, нават не ўключаючы святла. А здаралася, што мог казаць наранні: «Такі верш напісаў ноччу і — забыўся!» У яго сапраўды было гэтак, як засведчана ў адным з ягоных вершаў:
Яно яшчэ прыходзіць да мяне —
Кароткае, салодкае натхненне,
Як тайны знак,
Як маладое сненне,
Як зорка вечаровая ў акне.
Схмялелую душу бярэ ў аблогу,
Шукае сцежку ў мройным тумане…
Яно яшчэ прыходзіць да мяне
І празарэнне дорыць,
Дзякуй Богу…
Але гэта верш апошняга часу, у маладосці натхненне часта наведвала Генадзя…
*
Пасля часопіса «Камуніст Беларусі» Генадзь перайшоў працаваць у «ЛіМ», куды яго запрасіў галоўны рэдактар Нічыпар Пашкевіч. Запрасіў, паабяцаўшы кватэру. І сапраўды неўзабаве мы атрымалі двухпакаёвую кватэру па вуліцы Друкарскай, 21 (цяпер гэта вуліца Сурганава). Там і рос наш сын Лёша. Удзень я звычайна знаходзілася на працы ў выдавецтве, увесь час непакоілася і глядзела ў акно, якое выходзіла на наш балкон. Трэба ж было працаваць, таму з Лёшам заставалася няня (няні — дзяўчаты, жанчыны — у нас бясконца былі), а я толькі прыбягала пакарміць яго…
Я ж прайшла ўвесь гэты выдавецкі шлях ад самага нізу: спачатку была карэктарам у выдавецтве «Беларусь», пасля рэдактарам, загадчыкам рэдакцыі, галоўным рэдактарам, нарэшце, дырэктарам выдавецтва «Народная асвета». Нават у школе працавала — адразу пасля заканчэння ўніверсітэта выкладала беларускую мову і літаратуру. Праўда, некаторыя калегі заўважалі: «Вам очень не идёт говорить по-белорусски!» Мабыць, з прычыны зайздрасці… Затое мяне вельмі любілі сямікласнікі. І калі ішла дадому, усе яны, усе сямнаццаць чалавек, хаваючыся, кіраваліся за мной следам. Я была тады маладая…
А рускую мову і літаратуру ў нас у школе выкладала Яўгенія Васільеўна Перавозная. Пазней яна пісала падручнікі па рускай мове і літаратуры, па якіх цяпер вучыцца мая ўнучка Маша. Мне вельмі было шкада Яўгенію Васільеўну, бо ў той час яна разводзілася з мужам і адначасова чакала дзіця. І якраз тады адбыўся інцыдэнт у класе, дзе я была класным кіраўніком, — мае дзеці неяк непрыгожа паступілі з Яўгеніяй Васільеўнай. Даведаўшыся пра тое, я пыталася ў іх: «Як вам не сорамна?..» І гэта, на дзіва, станоўча паўплывала на іх — Яўгенія Васільеўна была здзіўлена: «Юлія Якаўлеўна, што вы зрабілі са сваім класам, што яны так змяніліся?!»
Міш іншым, чамусьці згадваецца, як класны кіраўнік нашага сына Лёшы Вера Нікадзімаўна аднойчы запыталася: «Юлія Якаўлеўна, можа, вы лекцыю прачытаеце пра тое, як вы выхоўваеце сына? Бо, здавалася б, з тако-ой сям’і, а нібыта з сям’і звычайнага шаўца!» Гэта быў, вядома, камплімент мне. «Не, Вера Нікадзімаўна, лекцыю не магу прачытаць, — адказала я. — Яно само сабой неяк атрымліваецца».
*
Дома ў нас, калі збіраліся госці, заўсёды было весела. Звычайна да нас завітвалі Васіль Быкаў, Мікалай Матукоўскі (нягледзячы на розніцу ў восем гадоў, яны з Генадзем сябравалі яшчэ са школьных гадоў; Матукоўскі праз усё жыццё падтрымліваў Генадзя), Валянцін Блакіт, Ніл Гілевіч, Генадзеў зямляк Ягор Сухарукаў, міністр сельскай гаспадаркі… Божа мілы, мы так спявалі беларускія песні, што нават людзі стаялі пад нашымі вокнамі і слухалі! Мусіць, невыпадкова сын Лёша, скончыўшы БДУ, доўгі час яшчэ спяваў і танчыў у «Нерушы»…
Калі Генадзь узначаліў Дзяржтэлерадыё, ягонае жыццё змянілася карэнным чынам — працу ў часопісе «Маладосць» у параўнанні з гэтым можна назваць адпачынкам. (Між іншым, Генадзю яшчэ прапаноўвалі стаць сакратаром ЦК камсамола Беларусі, і ён нейкі час вагаўся, казаў, што, можа, здолее нешта зрабіць на гэтай пасадзе для Беларусі, аднак я запярэчыла: «Калі пойдзеш з імі, я з табой не буду!» Я цярпець не магла гэтых «камсахлопчыкаў»! І ён не пайшоў з імі.)
Да сваіх новых абавязкаў Генадзь паставіўся дужа адказна. Я дзівілася, як скрупулёзна ён да ўсяго падыходзіў! Ён жа ўсё глядзеў і слухаў — дома былі адначасова ўключаны тэлевізар і радыё, тэлевізар быў і ў службовай машыне. Генадзь стаў выдатным знаўцам тэлевізійнай справы недзе ўжо праз год. Яго заўвагі заўсёды былі слушныя. Сама я не толькі вучылася такой вось адказнасці — я была ў захапленні ад яго прафесіяналізму…
І, канешне, быў вельмі цяжкі час, калі ў выніку беларусізацыі нашага тэлебачання над Генадзем навісла пагроза звальнення. У той дзень яго неаднаразова выклікалі ў ЦК, а ён спахмурнелы сядзеў за сталом, перад ім стаяла пляшка каньяку, і на ўсе тэлефанаванні адказваў адно: «Нікуды я не пайду. Мяне няма. Пайшлі яны!..» Зрэшты, над ім тады навісла пагроза не аднаго толькі звальнення — гэта азначала, што яго выганяць з ЦК, з Вярхоўнага Савета, з партыі, што яго ўвогуле могуць выкінуць з жыцця, паставіўшы пажыццёвы крыж на ім…
Няпэўнасць Генадзевага становішча доўжылася каля месяца — увесь гэты час у ЦК, відаць, не маглі вырашыць, што рабіць з Бураўкіным і з тэлебачаннем, якое было цяпер беларускім. І ў выніку нічога, мусіць, не прыдумаўшы, пакінулі на сваёй пасадзе.
Праўда, прыгадваецца яшчэ адна непрыемная гісторыя — гэта калі ў ЦК КПБ на Генадзя прыйшоў ананімны ліст, які не толькі быў успрыняты ўсур’ёз — разглядаць яго ЦК прымусіў калектыў Дзяржтэлерадыё. «Божа мілы, як Генадзь вытрымае гэта?!» — думала я тады ў жаху. Але ён згадзіўся на публічны разгляд сваёй справы. У той ананімцы ён абвінавачваўся ў беларускім нацыяналізме — маўляў, цягне на тэлебачанне пераважна беларусаў. Але Генадзь падрыхтаваў статыстычныя дадзеныя, паводле якіх абвінавачванні аказаліся беспадстаўнымі… Між тым аднаму Богу вядома, якога здароўя каштавала Генадзю вытрымаць гэта…
Сяргей Шапран, «Новы час»
Новости и события в Беларуси и мире.
Пресс-центр [email protected]