Адважыцца на рызыку

Усё паказвае на тое, што рызыкаваць — карысна.

Насельніцтва Беларусі пасля ўсталявання аўтарытарызму ўвайшло ў доўгі перыяд бяспраўнага існавання, калі яно практычна не ўдзельнічае ні ў якіх рашэннях. Грамадзяне жывуць паводле дзяржаўнай мадэлі, зручнай і выгаднай не ім, а ўладнаму клану.

Народ, загнаны ў пастку выбараў, перыядычна прыходзіць пад адміністратыўным уціскам у кабіны і пасля маніпуляцый камісій з вынікамі галасавання фармальна нібыта дае права аднаму чалавеку распараджацца сваім лёсам, будучыняй дзяцей і ўнукаў.

За 25 гадоў камандная вертыкаль, у якой няма свабоднай канкурэнцыі, натуральнага адбору кадраў на падставе здольнасцяў і высокага ўзроўню прафесіяналізму, стала «жалезабетоннай». Яно і не дзіўна. Аўтакрат стварае ўмовы для кар’ернага росту толькі «сваім людзям», няхай сабе і няўмекам, прафанам. А кіруе з дапамогай «кручка» кампрамату, на якім сядзяць службоўцы, прыўладныя бізнесоўцы, іншая чэлядзь. Дэмакратычным шляхам разарваць сплеценую, нібы клубок гадзюк, уладную канструкцыю, дзе ўсё павязана прагматычнай формулай «ты — мне, я — табе», немагчыма.

Заходнія палітыкі — таксама не дапамога ў складанай сітуацыі. Яны знаходзяцца пад прэсам сваіх нахабных бізнесоўцаў, якім не сорамна рабіць грошы нават сумесна з д’яблам, а таму махнулі рукой на правы чалавека і супрацоўнічаюць з аўтарытарным рэжымам. «The Wall Street Journal» піша: «Аляксандра Лукашэнку калісьці называлі апошнім дыктатарам Еўропы. Ён 25 гадоў кіруе краінай жалезным кулаком, але перастаў быць аб’ектам астракізму на Захадзе».

Час паказаў, што выхаваўчымі ўшчуваннямі беларускага правіцеля, дарэчы, як і расійскага, не проймеш, бо іхняя харызма не ад сілы духу, ведаў і патрыятызму, а вынік «дваровай загартоўкі». Нягледзячы на асуджэнне і «бяззубыя» санкцыі, на знешнепалітычнай арэне яны адчуваюць сябе прывольна, самі крытыкуюць Захад. Павучанні выглядаюць недарэчнымі і смешнымі, пра што сведчаць новыя папрокі А. Лукашэнкі ў адрас заходніх палітыкаў у недастатковасці сумлення і ў даўгах за апошнюю вайну. Але ён — прадукт у тым ліку іх паблажлівасці, згодніцтва, а таму няхай прад’яўляюць прэтэнзіі і самі сабе.

А што адбываецца ўнутры аўтарытарных краін, што схавана ад вока іншаземцаў? Даходліва асэнсаваў сітуацыю расійскі публіцыст М. Сванідзе: «Я боюсь показаться занудой, но я все время возвращаюсь к тому, что вот эта жесткая вертикаль власти, она не гибкая. И потому она дает очень серьезные сбои. Нет ответственности у местного руководства перед людьми. Мне кажется дело в этом. Нет возможности до конца проявить инициативу тем людям, которые готовы ее проявить. Потому что их затыкают, им не дают проявить инициативу. Кто вас спрашивает? — ждите, пока прикажут. Прикажут — сделаете. Не прикажут — сидите. Все ждут приказа сверху. Люди ждут приказа местной власти. Местная власть ждет приказа региональной. Региональная ждет приказа центральной. Вот так вот, и я думаю, что от этого работа не приобретает эффективности».

Нядаўна ўдзельніцы стрып-клуба ў Гародні ў «прафесійным прыкідзе» сфатаграфаваліся на танку каля Кургана Славы і мемарыяльнага комплекса. Яны вырашылі, што без аголеных грудзей, жыватоў і сцёгнаў патрыятычныя пачуцці беларусаў з выпадку свята будуць няпоўнымі. Начальніца каманды «амазонак» фанабэрыста заявіла журналістам: «Я не хочу отвечать на вопросы. Потому что я полностью поддерживаю политику, которую проводит наш президент Александр Григорьевич Лукашенко. Я уважаю все праздники, уважаю законы и счастлива, что живу в этой стране».

Гарачая любоў да аўтарытарнай улады і да правіцеля асоб жаночага полу, якія абслугоўваюць высокіх гасцей на розных мерапрыемствах, знаходзяцца ў эскортах у час святаў, спартыўных спаборніцтваў, музычных фестываляў, конкурсаў прыгажосці, прыслужваюць на ўручэннях узнагарод, маршыруюць на ваенных парадах, безумоўна, зразумелая. Многім хочацца лёгкіх грошай і быць на відавоку.

Але ж у большасці грамадзян прафесіі далёкія ад прыдворных забаў і відовішчаў, яны патрабуюць самастойнасці, ініцыятывы, сапраўднай творчай працы, свабоды думак і дзеянняў.

У кнізе «Ноч і горад» англійскі празаік Д. Керш піша: «Мы ўзводзім неадольныя сцены паміж сабой і сваімі неспазнанымі душамі. І здаецца, што чалавек пакутуе і памірае ўпустую, што ён падобны на насякомае, заціснутае паміж зубцамі няўмольнага часу, якія круцяцца. Але, апроч дыктата яго дробных захапленняў і страсцяў, існуюць вышэйшыя законы, якім падпарадкавана жыццё».

Чалавек нараджаецца свабодным, і ён змалку нацэлены на дасягненне адкрыццяў. У вершы «Рызыка» я паспрабаваў перадаць складаныя пачуцці:

А доля проста не рыфмуецца,

Не ўціснеш лёс у верш сілком…

Нясоладка і мне начуецца

Над незакончаным радком.

Ад хвалявання ў пальцах дрыжыкі,

Ды ўсё не тое…

Трэба спаць.

Як і ў мінёраў, гэта рызыка

Апошняй кропкай можа стаць.

Але праходзіць час,

І крэсівам

Душа аб будзень чыркане.

Адзін радок паспешна крэсліцца,

За ім другі імкліва мкне.

Пісаць — браць лёд рукамі голымі,

Пісаць — як жартаваць з агнём…

І ты ляціш з агню ды ў полымя.

Ну, што ж.

І ўсё-ткі рызыкнём!

Рыгор Барадулін, якому верш спадабаўся, напісаў: «А жартаваць з агнём можа толькі паэт. А ўвогуле толькі агонь прывык жартаваць, бо не хоча дараваць абразу свайго выкрадання ў багоў. Агонь і папяліць, і гартуе».

Я вучыўся рызыкаваць не толькі ў паэзіі. За 8 гадоў працы ў аддзеле культуры ЦК КПБ (1978 — 1986), дапамагаючы Пімену Панчанку, Васілю Быкаву, Уладзіміру Караткевічу, Алесю Адамовічу, Андрэю Макаёнку, Алесю Разанаву ратаваць «крамольныя рукапісы» ад маскоўскіх і мінскіх цэнзараў, часта хадзіў па «лязе брытвы», бо мог у жорнах закамянелай савецкай сістэмы, якая не прымала іншадумства, імгненна стаць пылам. Але тады з начальствам, у тым ліку і з першым сакратаром ЦК КПБ П. М. Машэравым, можна было гаварыць і ўрэшце прыходзіць да разумнага рашэння. А гляньце на сённяшнія стасункі падначаленых з аўтарытарным правіцелем — гэта ж суцэльнае падхалімства і рабскае выкананне любых, нават заведама недарэчных каманд!

Беларускі менталітэт — не самы прыдатны для пабудовы разумнага і камфортнага народнага жыцця. Мы ў пераважнай большасці звыклі існаваць на падмурку інстынктаў: прыглядаемся, прынюхваемся, прымерваемся, баімся пагаршэння ад перамен. Мы не навучыліся думаць і рабіць асэнсаваны выбар. Тым не менш айчынная гісторыя сведчыць, што інертныя беларусы, якія цярпліва трываюць гвалт і дурноту, якія доўга раскачваюцца, усё ж здольныя і на народны гераізм.

У жыцці даводзіцца рызыкаваць. Рызыкуе фермер, які працуе ва ўмовах зменлівага надвор’я, прытым з новымі гатункамі насення або пародамі жывёлы, рызыкуе прадпрымальнік, запускаючы чарговы праект, рызыкуе хірург, бо аперацыя — гэта крок у невядомае, рызыкуе вынаходнік. Калі паасобку мы адважваемся на смелае дзеянне, то чаму б не рызыкнуць усім народам — рашуча выйсці з аўтарытарнай сістэмы, якая перашкаджае нам нармальна жыць?

Народ, які ліжа руку, што «корміць» яго і адначасова б’е па галаве, не мае будучыні. Усё паказвае на тое, што рызыкаваць — карысна. Без гэтага ніколі не прыдуць перамены да лепшага.

Сяргей Законнікаў, sn-plus.com