Прэзідэнт Гаваяў, герой Чылі: беларусы, якія сталі знакамітымі за мяжой

Аповеды пра асоб, што назаўсёды ўпісалі сучасную Беларусь у лік тэрыторый з выбітнымі талентамі.

Так уладкавана свядомасць беларуса: памятаць дрэннае, забываць добрае — усё па канонах, зруйнаваць якія, здаецца, не па сілах нікому. З часам мы прыляпілі да сябе неўласцівыя спакойныя характарыстыкі: нашы ж продкі былі такімі зацятымі ў сваіх мэтах, што паспявалі шчыраваць не толькі дома, але і ў замежжы. З цяжарам, чаму мы такія розныя, хай разбіраецца гісторыя. Мы ж паспрабуем абудзіць нашы сонныя рысы характару аповедамі пра асоб, што назаўсёды ўпісалі сучасную Беларусь у лік тэрыторый з выбітнымі талентамі. Гэты матэрыял Onliner — пра тых, хто ў перыяд з канца існавання ВКЛ да Першай сусветнай вайны стаў героем некалькіх краін, прэзідэнтам далёкіх дзяржаў і навукоўцам сусветнага маштабу.

Тадэвуш Касцюшка — лідар, герой і вораг Напалеона

Нацыянальны герой Беларусі, Польшчы і ЗША, лідар вызваленчага паўстання 1794 года, дысідэнт — вось кароткі набор характарыстык, якім звычайна начыняюць аповед пра Тадэвуша Касцюшку. І гэта не перабольшанне, якім традыцыйна дапаўняецца апісанне любой гістарычнай постаці: Касцюшка сапраўды выдатны герой для жаночага рамана — рэкламшчыкі могуць выкарыстоўваць яго партрэт замест раскручанага Бандэраса. Дадамо трошку вострых характарыстык: акрамя ваенных заслуг на радзіме і ў замежжы, Тадэвуш паспяваў шчыраваць на ніве любоўных спраў: аднойчы рызыкнуў збегчы з дачкой свайго працадаўцы, за што добра атрымаў. І з’ехаў за мяжу падалей ад граху. Але пра ўсё па парадку.

1766 год. Амбітнаму Касцюшку спаўняецца 20 гадоў, ён заканчвае кадэцкі корпус у Варшаве і ўключае на поўную юнацкі максімалізм: наперадзе малюецца паспяховая будучыня ваеннага. Ставім тысячу долараў, што сучасны Тадэвуш быў бы рады закону пра адтэрміноўку — яго хлебам не кармі, дай трапіць у армію. І хлопец быў цалкам упэўнены, што атрымае французскую стыпендыю на вучобу сваёй мары. Рэальнасць жа ў Францыі аказалася іншай: не маеш адпаведнага грамадзянства — вымушаны пагаджацца на тое, што даюць. Хлопцу дазволілі навучацца толькі ў Акадэміі жывапісу. Ён засмуціўся, але супраціўляўся не асабліва. Ваенную ж справу таксама не кінуў і пайшоў займацца ў Французскай ваеннай акадэміі.

Не будзем хлусіць: у Касцюшкі ўсё ж была магчымасць пазмагацца — Рэч Паспалітая чакала сваіх герояў, калі краіну драбілі на кавалкі. Такіх Тадэвушаў на радзіме ў той час не было. Але пачакаем з асуджэннем: па шчырасці, Польшчу i ВКЛ тады не абараняў ніхто.

Вяртанне блуднага сына на радзіму здарыцца толькі ў 1774 годзе. Але ў роднай арміі для Касцюшкі не застанецца месца, і ён трапіць на пасаду выхавальніка ў хатняй гаспадарцы Юзафа Сасноўскага. Потым будзе спроба збегчы з яго дачкой, пакаранне за дзёрзкасць і вяртанне ў Францыю.

Хутка Тадэвуш даведаецца пра Амерыканскую рэвалюцыю, адплыве ў Паўночную Амерыку і стане ваяваць за незалежнасць ЗША. Калі казаць коратка пра яго тамтэйшыя заслугі, то ён умацуе ўсю Філадэльфію і нават натхніць Джорджа Вашынгтона на сучасны сцяг ЗША, паказаўшы герб Сандамірскага ваяводства. Па меншай меры, пра апошняе ходзяць упэўненыя чуткі.

У Амерыцы наш зямляк атрымае званне генерала, да гэтага — 250 гектараў зямлі і больш за 12 тысяч долараў. Прычым скіруе ён іх не на юнацкае бунтарства, а завяшчае аддаць на адукацыю былых рабоў. Гэтаму высакароднаму памкненню не было наканавана ажыццявіцца: ахвотніка займацца завяшчаннем Касцюшкі доўга не знаходзілася. Толькі праз доўгі час грошы Тадэвуша ўсё ж пайшлі на заснаванне навучальнай установы для афраамерыканцаў.

Амерыка адбывалася з Касцюшкам за чатыры гады да сойма, які вырашыць павялічыць польскае войска да 100 тысяч чалавек. З гэтага моманту ў жыццё Тадэвуша ўвойдзе шчасце: ён вернецца на радзіму і ўзначаліць польскую брыгаду.

Здаецца, жыццё наладжана: жыві, аддана служы радзіме і радуйся. Але гісторыя памятае, якім быў гэты час для Рэчы Паспалітай. У 1772 годзе шляхта ўтворыць Таргавіцкую канфедэрацыю. Звестка пра здраду караля, які стаў на бок таргавічан і літаральна падарыў краіну Расіі, стане апошнім ударам для Касцюшкі — ён з’едзе ў Францыю, дзе стане паважаным грамадзянінам.

Другі падзел Рэчы Паспалітай усё ж адбыўся ў 1793 годзе. Спадзевы прадухіліць падзелы краіны былі толькі ў 15-тысячнай арміі Тадэвуша. Да гэтага часу кемлівы хлопец паспеў заваяваць давер маладых салдат, якія абвясцілі яго начальнікам узброеных сіл. І напачатку сапраўды здавалася, што ўсё ў іх можа атрымацца. Толькі ў планы, як гэта заўсёды бывае, умяшалася жыццё: армія атрымала паразу ў бітве пад Маціёвіцамі, а цяжкапаранены Касцюшка трапіў у палон.

Далей было зняволенне ў Петрапаўлаўскай крэпасці, вызваленне па загадзе імператара Паўла I і наступнае разнявольванне ў ЗША. Менавіта там Тадэвуш атрымаў ліст, які літаральна падняў яго, раненага, з канапы. Хлопец ледзь дакульгаў да сярэдзіны пакоя і кінуў генералу Энтані Уолтану Уайту: «Я павінен вярнуцца ў Еўропу!» Што такога змяшчаў той ліст? Інфармацыя насамрэч тычылася наступнага: польскі генерал Ян Дамброўскі і яго салдаты ваявалі ў Францыі пад кіраўніцтвам Напалеона. У той жа час стала вядома, што Талейран шукае грамадскай падтрымкі генерала Касцюшкі ў французскай барацьбе супраць Прусіі. І Касцюшка ні кроплі не вагаўся — рынуўся ў Еўропу, нават нікога не папярэдзіўшы.

Гісторыя распавядае, што ў 1799 годзе ў яго адбыліся дзве сустрэчы з Напалеонам Банапартам — Тадэвуш чакаў, што французскі лідар адновіць Рэч Паспалітую ў першапачатковых памерах. Аднак перамовы паміж мужчынамі да ніякага пагаднення прывесці не маглі. Напалеон лічыў Касцюшку «дурнем, які пераацэньвае свой уплыў у Польшчы», Тадэвуш жа не пераносіў Напалеона з-за яго дыктатуры, называючы «трунарам рэспублікі». Да таго ж наш зямляк канчаткова расчароўваецца ў палітыцы імператара Аляксандра I і пераязджае ў Швейцарыю. Ён пакутуе на дрэннае здароўе і памірае ў Залатурне ў доме свайго сябра Франца Цэлтнера ва ўзросце 71 года, калі пасля падзення з каня ў яго развілася ліхаманка.

Мікалай Судзілоўскі — прэзідэнт Гаваяў і зацяты бунтар

Так бывае ў жыцці: нараджаешся ў Магілёве, а становішся прэзідэнтам сенату Гаваяў. Гэта гісторыя жыцця навукоўца і рэвалюцыянера Мікалая Судзілоўскага, які паходзіў з бедных шляхціцаў. Зразумела, шлях ад простага беларускага хлопчыка да прэзідэнта далёкай краіны ішоў не па прамой — канчатковай мэце папярэднічаў доўгі ланцужок блуканняў. Для эфекту пералічым тут усе месцы, дзе сваёй працавітасцю Судзілоўскі паставіў вехі: Беларусь — Расія — Англія — Балгарыя — Румынія — Асманія — Грэцыя — Швейцарыя — Бельгія — Францыя — ЗША — Гаваі — Японія.

А пачыналася ўсё так. Мікалай выдатна заканчвае навучанне ў Магілёўскай гімназіі, паступае на юрыдычны факультэт Пецярбургскага ўніверсітэта і адразу пачынае ўдзельнічаць у бунтах студэнтаў супраць кантролю начальства і паліцыі.

Аднак за ўсе добрыя памкненні калісьці трэба расплачвацца. Праз пратэсты Судзілоўскі быў вымушаны перавесціся на медыцынскі факультэт, але няўёмны характар юнака прачнуўся і там, не даўшы закончыць універсітэт. Калі коратка, менавіта Мікалая лічылі адным са стваральнікаў «Кіеўскай абшчыны», якая прапагандавала дэмакратычныя ідэі. Моладзевую камунiстычную арганiзацыю царскія ўлады, мякка кажучы, не віталі. Да таго ж Судзілоўскі ўладкаваўся ў турэмны шпіталь і намагаўся дапамагчы зняволеным уцячы. Калі пра гэта стала вядома, у Мікалая засталося адно выйсце — пакінуць навучальную ўстанову і з’ехаць з тэрыторыі Расійскай імперыі.

Далей было «я паеду жыць у Лондан», сустрэча з Карлам Марксам і ўзмоцненае жаданне ваяваць з Расіяй. А яшчэ Судзілоўскі ўзяў псеўданім «Нікалас Русель» і змагаўся ў Балгарыі супраць Асманіі. Далей была Румынія і заслужаная слава аднаго з арганізатараў сацыялістычнага руху гэтай краіны. У румынскім урадзе сядзелі не дурні, і на няўрымслівага хлопца хутка знайшлася ўправа: любіш актыўнічаць — любі з’язджаць з краіны. Судзілоўскага выгналі за мяжу.

У 1887 годзе па запрашэнні брата Мікалай пераязджае ў Сан-Францыска. Яго гарачы характар хутка знаходзіць нагоду для адстойвання справядлівасці. Судзілоўскі крытыкуе епіскапа Алеуцкага, абвінавачваючы таго ў растраце царкоўных грошай, жорсткасці і педафіліі. І дасягае мэты: выклікае скандал, які расколвае рускую суполку Сан-Францыска на два варожых лагеры. Там жа Мікалай усталёўвае кантакты з рускімі эмігрантамі, з якімі плануе ўцёкі палітвязняў з Сібіры ў Паўночную Амерыку. Праз чатыры гады ён і сам атрымлівае амерыканскі пашпарт і едзе на Гаваі.

А далей пачынаецца галоўная гісторыя, дзякуючы якой наш зямляк стаў вядомы. Скажам адразу: Судзілоўскі на Гаваях меў вялікі аўтарытэт. Па-першае, тут ён меў сапраўдную кававую плантацыю, па-другое, на медыцыну таксама не забыўся і добра на ёй зарабляў. Пасля Мікалай заручыўся падтрымкай насельніцтва і нарэшце змог сябе рэалізаваць: стварыў «Партыю гавайскага самакіравання», што супрацьстаяла на выбарах дэмакратам і рэспубліканцам ЗША, быў абраны сенатарам і прэзідэнтам урада. Так доктар з Магілёва ўзначаліў далёкую краіну ў Ціхім акіяне.

У яго кіраўнічых планах значылася адкрыццё кансерваторыі, адмена смяротнага пакарання і бясплатная адукацыя. Але такое бурнае імкненне не спадабалася апазіцыі. Доктар быў вымушаны пакінуць пасаду, а з ёй і Гаваі. Праўда, ён усё ж паспеў зрабіць галоўнае — абмежаваць правы амерыканскіх каланізатараў.

Энергія Судзілоўскага магла б запусціць вечны рухавік: падчас руска-японскай вайны ён вёў актыўную сацыялістычную прапаганду сярод рускіх ваеннапалонных і, кажуць, нават замахнуўся на дзёрзкае — спланаваў забойства імператара Аляксандра II.

Пасля пачатку рэвалюцыі 1905 года Мікалай прагнуў узброіць і адправіць у Расію 60 тысяч рускіх ваеннапалонных. Зразумела, такое імкненне камуністы ацанілі. З 1921 года савецкі ўрад пачаў выплочваць Судзілоўскаму пенсію. Аднак у СССР мужчына не вярнуўся, а памёр у Кітаі ва ўзросце 79 гадоў. Прах гэтага няўрымслівага чалавека пахаваны на японскіх выспах Амакуса.

Хаім Вейцман — першы прэзідэнт Ізраіля

Ходзяць чуткі, што сапраўдныя таленты нараджаюцца на Берасцейшчыне. Аргументуем: напрыклад, Хаім Вейцман, першы прэзідэнт Ізраіля, паходзіў з Моталя.

Мы не схлусім, калі скажам, што першыя крокі да актывізму ён зрабіў яшчэ ў 15 гадоў: заснаваў яўрэйскае моладзевае аб’яднанне «Ясная мова» і пачаў адраджаць іўрыт. Пасля здачы школьных экзаменаў Хаім пачаў вывучаць хімію ў Германіі і максімальна ўдаўся ў сіянісцкі рух. Далей была Швейцарыя, дзе юнак атрымаў доктарскую ступень, і Манчэстэр, дзе ён працаваў выкладчыкам хіміі.

Вейцман хутка стаў паважаным навукоўцам, а таму і сувязі сярод уплывовых людзей займеў выдатныя. Карыстаўся ён імі з розумам і патроху прасоўваў ідэю сіянісцкага руху. Прывядзём два яскравыя прыклады: на той момант прэм’ер-міністр Вялікабрытаніі Дэвід Лойд Джордж і міністр па боепрыпасах Уінстан Чэрчыль асабіста сустрэліся з Хаімам.

Наступствы гэтай сустрэчы не прымусілі сябе чакаць: брытанскі ўрад хутка выступіў за стварэнне ў Палесціне дома яўрэйскага народа. І гэта была сапраўдная перамога, пасля якой Вейцман стаў прэзідэнтам Федэрацыі сіяністаў Вялікабрытаніі і Ірландыі, а ў 1921-м — прэзідэнтам Сусветнай сіянісцкай арганізацыі.

14 мая 1948 года, нягледзячы на рэзкае супрацьдзеянне арабскіх дзяржаў, незалежны Ізраіль усё ж быў абвешчаны. Хаіма Вейцмана абралі яго старшынёй. Ён адмовіўся атрымліваць узнагароду за свае функцыі ў сіянісцкіх арганізацыях, а ў 1949-м — таксама і за працу прэзідэнта. Кажуць, нагода таму — яго заможнасць, але мы гэтаму верыць не будзем і застанемся перакананымі ў высакароднасці.

Ігнат Дамейка — герой Чылі, у гонар якога названы горад і вуліцы

Ігнат нарадзіўся на Навагрудчыне ў сям’і дробнага шляхціца. Яго дзядзька, які быў калісьці вучнем вядомага нямецкага мінеролага Абрахама Вернера, абудзіў у маленькім хлопчыку цікавасць да навукі. Малы Дамейка аказаўся на рэдкасць таленавітым: спачатку ён проста слухаў лекцыі па розных прадметах у Віленскім універсітэце, а затым атрымаў ступень магістра філасофіі.

Згадваем урокі гісторыі: 1819 год — гэта час таемных таварыстваў. Ігнат таксама быў адным з членаў Таварыства філаматаў і філарэтаў. Менавіта там ён пазнаёміўся з Адамам Міцкевічам і назаўсёды з ім пасябраваў. Дамейку, дарэчы, абралі кіраўніком аддзела прыроды, хоць ён і быў значна маладзейшым за іншых членаў арганізацыі. Хлопец меў імпэт і настойлівасць, а хто ж такога пакіне без увагі.

Дарэчы, з-за філаматаў Ігнат і трапіў пад следства. Родныя дапамаглі яму пазбегчы выгнання ў Сібір і атрымаць мяккі прысуд. Усё астатняе яго мала хвалявала: Дамейка расслабіўся і засяродзіўся на клопатах ва ўласным маёнтку. Такая ідылія працягвалася ажно да 1830 года, пакуль паўстанне не зварухнула самыя неспакойныя розумы дзяржавы. У іх ліку апынуўся і Ігнат. Калі атрад пад яго камандаваннем разбілі, ён адступіў і з’ехаў за мяжу.

Мальбарк, Франкфурт-на-Одэры і Дрэздэн — так выглядаў эміграцыйны шлях вучонага. Ён вывучаў срэбныя руднікі, ездзіў па скалах Бастэі ў Швейцарскай Саксоніі, пакуль букалічнае жыццё не перарваў расійскі консул: націснуў на саксонскі ўрад, і той выгнаў Дамейку з краіны.

Ігнат апынаецца ў Страсбургу, знаёміцца з выдатнымі навукоўцамі, вучыцца ў Горнай школе ў Парыжы і ўладкоўваецца на працу ў Эльзасе. За такі плён яму прапаноўваюць пасаду лектара ў Чылі. Здаецца, тут і пачынаецца тое, што людзі называюць новым жыццём.

У спякотнай краіне наш зямляк праводзіць шэсць гадоў і паспявае падрыхтаваць сваіх пераемнікаў. Урад Чылі спыняе Дамейку, калі той спрабуе пакінуць краіну: ну хіба можна добраахвотна адпускаць такога чалавека? 48-гадовы вучоны ўзначальвае Чылійскі ўніверсітэт, шчыруе на гэтай пасадзе 16 гадоў, жэніцца з мясцовай 15-гадовай дзяўчынай, шчасліва піша падручнікі і збірае калекцыю мінералаў.

У 1884 годзе Ігнат яшчэ раз наведвае Рэч Паспалітую, дзе яго надзвычай цёпла вітаюць. На зваротным шляху стан здароўя навукоўца пагаршаецца. Калі Дамейка памірае, чылійскі ўрад уласнаручна займаецца пахаваннем свайго героя.

У гонар нашага земляка названы астэроід, горны хрыбет, невялікі горад і вуліцы ў Чылі. Плюс да гэтага — мінерал дамейкіт, старажытны від павукоў Lycinus domeyko, віды кактусаў і фіялак. Акрамя таго, 2002 год ЮНЕСКА абвясціла годам Ігната Дамейкі, даўшы нагоду для гонару ўсім беларусам.