Заходні дасьледнік: Караткевіч пачаў вяртаньне ВКЛ у гістарычную спадчыну беларусаў

Гэта дазволіла перамагчы накінутыя нам расейскія міты.

«Радыё Свабода» пагутарыла з Сайманам Льюісам (Simon Lewis), брытанскім дасьледнікам беларускай гісторыі, культуры і літаратуры. У 2015 годзе Сайман Люіс атрымаў ступень доктара Кембрыдзкага ўнівэрсытэту на падставе дысэртацыі «Дзікае паляваньне: Памяць і скруха ў Беларусі» (A Wild Hunt: Memory and Mourning in Belarus).

Сёлета ў выдавецтве Routledge выйшла ягоная кніга «Belarus — Alternative Visions. Nation, Memory and Cosmopolitanism», прысьвечаная досьледу розных наратываў (гістарыяграфія, кіно, літаратура), якія датычаць беларускай ідэнтычнасьці. Асаблівая ўвага ў кнізе нададзеная фармулёўкам гэтай ідэнтычнасьці ў беларускай літаратуры.

У прыватнасьці, аўтар аналізуе некаторыя творы Васіля Быкава («Трэцяя ракета», «Мёртвым не баліць», «Круглянскі мост», «Сотнікаў», «Знак бяды»), Уладзімера Караткевіча («Кастусь Каліноўскі», «Хрыстос прызямліўся ў Гародні», «Ладзьдзя роспачы»), Андрэя Хадановіча (расейскамоўныя вершы 1999 году), Ігара Бабкова («Адам Клакоцкі і ягоныя цені»), Наталкі Бабінай («Рыбін горад») і Альгерда Бахарэвіча («Сарока на шыбеніцы»).

— Сайман, віншую вас з выданьнем «Belarus — Alternative Visions». Наколькі я магу судзіць, ваша кніга ідзе глыбей, чым любая іншая з апублікаваных на Захадзе, у спробе прааналізаваць і дэшыфраваць ідэнтычнасьці Беларусі, альбо, як вы самі гаворыце ў пачатку кнігі, вывучыць «наратывы», якія адносяцца да беларускай ідэнтычнасьці. Асабліва паказальнымі ў гэтым сэнсе зьяўляюцца старонкі, якія вы прысьвяцілі аналізу літаратурных твораў беларускіх аўтараў.

Маё першае пытаньне будзе мець тэхнічны характар: вы чыталі аўтараў, якіх аналізуеце, у арыгінале, то бок на беларускай мове?

— Безумоўна, я чытаў іх па-беларуску.

— Дзе вы вучыліся беларускай мове?

— У мяне няма фармальнай адукацыі ў беларускай мове. Мяне вучылі расейскай і польскай мовам. Таму я хацеў бы папрасіць выбачэньня ў вас і ў слухачоў Свабоды за тое, што не магу даць вам гэтае інтэрвію па-беларуску, паколькі я недастаткова практыкаваўся ў беларускай размове. Што тычыцца чытаньня па-беларуску, дык у асноўным я адукаваў сябе сам. Таму што я хацеў чытаць беларускіх аўтараў, якія мяне цікавілі, у арыгінале. Калі ведаеш расейскую і польскую мовы, ня так складана навучыцца чытаць і разумець па-беларуску ці па-ўкраінску.

— Вам доўга трэба было самаадукавацца, каб адчуць, што ўжо свабодна чытаеце па-беларуску?

— Я надалей карыстаюся слоўнікамі, але магу сказаць, што цяпер чытаю па-беларуску даволі свабодна. Навучыцца чытаць па-беларуску заняло мне каля двух гадоў.

— У сваёй кнізе, гаворачы пра праблему вызначэньня беларускай ідэнтычнасьці, вы скарыстоўваеце мэтафару «дзікага паляваньня» ад Уладзімера Караткевіча. Ці маглі б вы каротка растлумачыць, як гэтая мэтафара суадносіцца з тэмай вашага дасьледаваньня?

— Кніга абапіраецца на маю доктарскую дысэртацыю, якую я закончыў у Кембрыджы ў 2014 годзе. Дысэртацыя называлася «Дзікае паляваньне: Памяць і скруха ў Беларусі». Але калі вы раней нічога ня чулі пра Беларусь і пра Караткевіча, то такі загаловак няшмат вам скажа. Таму выдавец маёй кнігі прапанаваў мне зьмяніць яго на «Беларусь — альтэрнатыўныя бачаньні», з падзагалоўкам «Нацыя, памяць і касмапалітызм». Я думаю, мы зрабілі правільна.

Чаму я карыстаюся мэтафарай «дзікага паляваньня», якую згадваю на пачатку кнігі? Гэтая мэтафара падабаецца мне зь дзьвюх прычынаў. У «Дзікім паляваньні караля Стаха» галоўны герой Андрэй Беларэцкі займаецца пошукамі праўды пра тое, што насамрэч адбываецца з Надзеяй Яноўскай, уладальніцай сядзібы Балотныя Яліны. Гэта, можна сказаць, ягонае «паляваньне».

І мы маем у рамане Караткевіча «дзікае паляваньне» як міт пра прывідаў зь мінулага, які насамрэч мітам не зьяўляецца — гэта спроба рэальных людзей адабраць сямейную спадчыну ад Надзеі Яноўскай. Гэта важна, паколькі мэтафара дае нам зразумець, што міты мінулага ўвесь час нас перасьледуюць. Але, адначасова, яны могуць быць непраўдзівыя. Яны могуць быць накінутыя чужымі сіламі. У выпадку Беларусі, такія міты могуць быць накінутыя Масквою.

Вяртаючыся да Беларэцкага і ягонага «паляваньня»: ён не бярэ ўдзелу ў «дзікім паляваньні», але тым ня менш ён «палюе на праўду», ён раскопвае памяць, ён раскопвае праўду пра мінулае і разьвенчвае фальшывыя міты. Так што ў гэтым выпадку мы маем дачыненьне з двума відамі паляваньня: адно зь іх зьяўляецца фальшывым і ўяўляе небясьпеку для Яноўскай (для Беларусі і беларускай культуры, калі глядзець агульна), а другое паляваньне зьяўляецца супрацьлегласьцю гэтага першага і яно насамрэч адкрывае праўду пра мінулае.

— Паколькі вы прысьвяцілі цэнтральную частку сваёй кнігі аналізу некаторых твораў Уладзімера Караткевіча і Васіля Быкава і іх укладу ў пабудову гістарычнай памяці і нацыянальнай ідэнтычнасьці Беларусі, перш чым спытаць канкрэтна пра гэтых двух аўтараў, я хацеў бы задаць вам яшчэ адно агульнае пытаньне.

Ці ня думаеце, што якраз беларуская літаратура ляжыць у аснове беларускай нацыянальнай ідэнтычнасьці і нацыянальнай памяці? Іншымі словамі, ці гэта не беларускія паэты і празаікі зрабілі найважнейшы ўклад у стварэньне таго, што мы сёньня ўспрымаем як беларускую ідэнтычнасьць?

— Гэта вельмі цікавае пытаньне. Я адказаў бы на яго і «так», і «не» — «jein», як кажуць немцы.

Беларуская літаратура стаіць у цэнтры нацыянальнай ідэнтычнасьці

Безумоўна, беларуская літаратура — паэзія, проза, драматургія — стаіць у цэнтры нацыянальнай ідэнтычнасьці і нацыянальнай памяці Беларусі. Асабліва таму, што Беларусь як краіна знаходзілася пад гегемоніяй як польскага нацыянальнага праекту, так і расейскага — расейскага ў царскай Расеі і ў Савецкім Саюзе. Таму беларуская нацыянальная сьвядомасьць мацавалася пісьменьнікамі і, шырэй, людзьмі культуры. Літаратура ў гэтым працэсе адыграла ролю, якую насамрэч цяжка зразумець у заходнеэўрапейскім кантэксьце.

Але адначасова я кажу — «не». І гэта мой галоўны тэзіс у кнізе. Бо праўда і тое, што гэтыя пісьменьнікі былі вымушаныя пісаць супраць — супраць дамінуючых стэрэатыпаў, накінутых звонку. Яны былі вымушаныя пісаць супраць польскіх стэрэатыпаў 1820—1830 гг. пра беларусаў і беларускую мову як пра «мужыцкі народ» і «мужыцкую мову». Яны таксама пісалі супраць пазьнейшых расейскіх стэрэатыпаў пра Беларусь.

Так, беларускія пісьменьнікі захоўвалі беларускую нацыянальную ідэнтычнасьць і ў шмат чым стварылі яе, але яны адначасова мусілі помніць і пісаць пра ідэі, накінутыя ім звонку палякамі і расейцамі. У гэтым сэнсе, каб зразумець і інтэрпрэтаваць тое, што беларусы пісалі пра свой нацыянальны праект і сваю ідэнтычнасьць, трэба глянуць на тое, што пра беларусаў пісалі палякі і расейцы і якім чынам гэта ўплывала на беларускую літаратуру і культуру.

— Я быў даволі зьдзіўлены, калі пабачыў, колькі месца ў вашай кнізе вы прысьвяцілі Васілю Быкаву ў кантэксьце вашага досьледу. У чым, па-вашаму, важнасьць Васіля Быкава для захаваньня беларускай ідэнтычнасьці і нацыянальнай памяці?

— З усіх беларускіх пісьменьнікаў, пра якіх я пісаў, Васіль Быкаў найбольш вядомы. Я прысьвяціў яму адзін поўны разьдзел зь дзьвюх прычынаў. Часткова таму, што дасьледнікі, якія пісалі пра Быкава, схіляліся да таго, каб ігнараваць факт, што ён быў беларусам. Іншыя ж, якія гэтага факту не ігнаравалі, засяроджваліся выключна на тым, што ён быў беларусам.

Я думаю, што Быкаў спалучаў у сабе дзьве розныя рэчы. З аднаго боку, ён быў адданы беларускай памяці і ідэі беларускай нацыянальнай адасобленасьці ў Савецкім Саюзе і наогул у сьвеце. Але з другога боку, і гэта мне падаецца вельмі важным, ён перакладаў сваё творы на расейскую мову. Часткова таму, што ён ня быў задаволены расейскім перакладамі сваіх твораў, зробленых іншымі, і маскоўскай цэнзурай. Але ў гэтым рашэньні самому перакладаць свае творы я бачу жаданьне Быкава гаварыць ня толькі да беларусаў, але да ўсяго Савецкага Саюзу, да Эўропы і астатняга сьвету.

У кантэксьце майго дасьледаваньня, я бачу галоўную ролю Быкава ў яго памкненьні разьвянчаць савецкі міт пра Беларусь як пра «партызанскую рэспубліку», міт пра «савецкую ляяльнасьць» Беларусі.

— Уладзімер Караткевіч як адзін з герояў вашага дасьледаваньня, зразумела, не зьдзіўляе мяне ні трохі. Што вы лічыце найбольш трывалым укладам Караткевіча ў пабудову гістарычнай ідэнтычнасьці Беларусі? На вашу думку, ці ягоныя спробы праецыраваць ідэі беларускай нацыянальнай ідэнтычнасьці і дзяржаўнасьці на далёкае мінулае былі сапраўды пасьпяховыя?

— Яшчэ адно цікавае пытаньне. Караткевіч зусім непадобны на Быкава з адной толькі прычыны — пра яго зусім ня ведаюць па-за Беларусьсю. Нават у Расеі, Украіне ці Польшчы, дзе некаторыя ягоныя рэчы перакладалі, мала хто пра яго ведае. Дый пра яго амаль нідзе ня пішуць дасьледаваньняў, за выняткам, зразумела, Беларусі для якой ён вельмі важны. У гэтым сэнсе — ён вельмі адрозьніваецца ад важных пісьменьнікаў.

Але з другога боку, творчасьць Караткевіча вельмі падобная да таго, што пісалі пісьменьнікі ягонага тыпу ў Польшчы, Нямеччыне ці Англіі ў 18-м і 19-м стагодзьдзях. Караткевіч, можна сказаць, гэта такі беларускі Генрык Сянкевіч. Ён спрабаваў пісаць пра мінулае ў жывы спосаб і так, каб напісанае ім перагуквалася зь сёньняшнім днём, было рэлевантнае сёньняшняму дню. Ніхто не рабіў гэтага перад ім. Пытаньне — чаму? Мой адказ: з прычыны ранейшых польскіх і расейскіх спробаў прысабечыць мінулае Беларусі.

Ці Караткевіч быў пасьпяховы ў сваіх спробах ажывіць мінулае Беларусі і вярнуць яе беларусам? Так, безумоўна. Гэта дзякуючы Караткевічу пачалося вяртаньне міту Вялікага Княства Літоўскага як часткі гістарычнай спадчыны беларускага народу — пачалося ў 1990-х і трывае па сёньня.

Караткевіч для мяне — вялікі і фантастычны пісьменьнік. Ён ня толькі вяртае беларусам мінулае і «нацыяналізуе» яго. У ягоных творах выступаюць і габрэі, і палякі… І ён піша амаль у постмадэрнісцкі спосаб. Я не адзіны, хто кажа, што Караткевіч — постмадэрніст. Ён у сваёй творчасьці ня толькі будуе, але і «дэканструюе» міт пра нацыянальнае, пра мінулае. Мой улюбёны прыклад — раман «Хрыстос прызямліўся ў Гародні», дзе «мэтафікцыйная» канструкцыя аповеду такая новая, такая сьвежая. Гэта раман ня толькі пра мінулае, але і пра тое, як мы разумеем гістарычнасьць, як мы канструюем мінулае ў літаратуры.

Так, Караткевіч — пасьпяховы пісьменьнік. Але ён іншы, чым Генрык Сянкевіч, чым Уолтэр Скот.

— Маю апошняе пытаньне будзе пра некалькіх сучасных беларускіх пісьменьнікаў, якіх вы выдзяляеце ў сваім дасьледаваньні: пра Андрэя Хадановіча, Ігара Бабкова, Наталку Бабіну і Альгерда Бахарэвіча. Можаце сказаць коратка пра кожнага зь іх, у чым яны істотныя для вашай кнігі пра беларускую ідэнтычнасьць?

— Зразумела, аўтары, якіх я выбраў — не адзіныя цікавыя аўтары ў сучаснай беларускай літаратуры. Вы маглі б запытацца, чаму я, вырашыўшы пісаць пра беларускую гістарычную прозу, нават ня згадваю Ўладзімера Арлова, які таксама зьяўляецца вельмі важным пісьменьнікам. Але мне трэба было зрабіць свой выбар.

Андрэя Хадановіча я выбраў, каб паказаць «замагільнае жыцьцё» беларускай памяці пра вайну, якую я аналізую ў кнізе ў ранейшых разьдзелах. Я згадваю «Песню белорусских партизан», якая не належыць да найлепшых твораў Хадановіча, і яшчэ тры іншыя вершы, якія ён апублікаваў у «Архэ» ў 1999. Гэтыя вершы — постмадэрнісцкая спроба дэканструкцыі партызанскага міту, які трывае да сёньняшняга дня.

Бабкова, Бабіну і Бахарэвіча я выбраў, каб паказаць, як па-рознаму сёньня можна глядзець на міт супольнасьці Рэчы Паспалітай і Вялікага Княства Літоўскага. Па-сутнасьці, наўпрост пра гэта піша толькі Бабіна ў «Рыбіным горадзе». Але я выбраў яшчэ «Адама Клакоцкага і ягоных ценяў» Бабкова і «Сароку на шыбеніцы» Бахарэвіча, каб прааналізаваць, як яны прыгадваюць мінулае, насамрэч яго не памятаючы, насамрэч не гаворачы пра мінулае наўпрост, а спрабуючы разгледзець цені і сьляды гэтага мінулага ў сёньняшнім дні.

Гэтыя тры раманы — вельмі адрозныя шмат у чым. Бабіна гаворыць пра ідэю поліфаніі. Бабкоў гаворыць пра архіў сноў, у якім куратарам выступае фікцыйны Адам Клакоцкі, і пра сны, якія вяртаюцца ў сучаснасьці. «Рыбін горад» таксама пра сны, якія прымаюць форму галюцынацый. У Бахарэвіча няма сноў зь мінулага, ягоная «Сарока на шыбеніцы» — хутчэй псыхаэратычная мэтафара мінулага. Раман Бахарэвіча ў гэтым сэнсе найбольш складаны. Гэтыя тры творы — ня толькі добрая літаратура для Беларусі. Гэта добрая літаратура наогул.