Плысці са сваім морам

У адказ на «інтэграцыю» настаўніца рускай мовы перавучваецца на беларускага філёлага.

Па адукацыі я — рускі філёляг. Памятаю, як мае бацькі ўздыхалі разам, раілі добра падумаць і абраць што-небудзь матэрыяльна цікавейшае, памятаю, як тата прапаноўваў: «Ідзі хаця б на руска-беларускае аддзяленьне, бо рускую літаратуру ты і так ведаеш, дык шчэ беларускую вывучыш». Мне не хацелася вучыць беларускую літаратуру. Мне падавалася, што няма на сьвеце справы горшай, чым пяць год ва ўнівэрсытэце вучыць беларускую літаратуру.

Найпрыгажэйшая гісторыя філялягічнага каханьня

Па сутнасьці, я — неблагі рускі філёляг. Выкладаць гэты школьны прадмет, чытаць лекцыі ва ўнівэрсытэце, раскрываць лёгіку працэсаў і праводзіць паралелі ў межах рускай культуры я магу ў любым стане, ува сьне і ў непрытомнасьці. Рускі сьвет быў сьветам майго дзяцінства, сьветам маіх захапленьняў, сьветам маіх першых навуковых цікавасьцяў і спробаў.

І толькі апошнія гады, пасьля таго як са мною здарылася найпрыгажэйшая гісторыя філялягічнага каханьня, каханьня да беларускай літаратуры, я разумею, што я — філёляг, закратаваны і абмежаваны рускасьцю сваіх юнацкіх захапленьняў, сваёй акадэмічнай адукацыі, сваёй прафэсіі. Болей за тое! Выкладаючы рускую літаратуру ў школе так, як яна падаецца ў праграме і падручніках, я сваімі рукамі накладаю тыя самыя краты, тыя самыя путы і на сваіх вучняў.

Калегі мае, рускія філёлягі, выкладчыкі рускай мовы і літаратуры! Няпраўда, што мы з вамі ўсяго толькі знаёмім дзяцей з адной зь вялікіх літаратураў сусьвету. Няпраўда, што мы з вамі ўсяго толькі перадаём дзецям з рук у рукі нашу любоў да выбітных творцаў Пушкіна, Талстога, Дастаеўскага і Чэхава. Гэта — не галоўнае.

Галоўнае — мы з вамі мэтадычна і неадменна закладаем у дзяцей рускі сьвет. І праграмы, і падручнікі, і сама сутнасьць нашага прадмету — яна менавіта такая.

Шостая кляса, беларускі падручнік па рускай мове. Практыкаваньне 50. У ім на цэлую старонку расказваецца пра славянскага першадрукара Івана Фёдарава, які ў 1564 годзе выдаў першую славянскую кнігу (нічога, што наш Скарына зрабіў гэта на сорак год раней?).

Побач — практыкаваньне 52. Называецца — «Милые сердцу места». Памятаеце, пра якія мясьціны там гутарка? Пра Вязынку, Ракуцёўшчыну, Мядзельшчыну? Не. Пра Пскоўшчыну, Тульшчыну, Разаншчыну.

Адзінаццатая кляса. Тэма па літаратуры: «Тема родины в поэзии Блока», «Тема родины в поэзии Есенина». Тэма чыёй радзімы? Маёй? Вучнёўскай? Не, канешне. Тэма іншай радзімы. Яно як бы лягічна: чый паэт, таго і Радзіма. Але ж гэта забіваецца ў падсьвядомасьць: радзіма — іхная. Ня наша. Наша — гэта так, другасна. Гэта тоіцца ў дэталях, у дробязях. У нізках лірычных вершаў, дзе распавядаецца пра рускую прыроду і рускага чалавека, заўсёды — самых прыгожых і самых цудоўных на сьвеце. Э, стойце! А мая прырода, а мой чалавек? А іншая прырода і іншы чалавек? Англійскі, францускі? Японскі? Няма такіх. Ня трэба нам іх ведаць. Ня вартыя. Чалавеку, які можа чытаць Пушкіна ў арыгінале — нашто ўсе іншыя?

Гэтая літаратура створана чужым народам

Яно напаўзае, шчыміцца, расьце з кожнага радка, з кожнага практыкаваньня: вялікае — толькі рускае, вартае — толькі рускае, усё астатняе — другаснае, ня вартае, калька, паўтарэньне. Усё пачыналася з нас, усё вялікае — у нас.

«Бородино» Лермантава і «Судьба человека» Шолахава зь іх разважаньнямі наконт таго, што толькі рускі чалавек здольны на геройства і подзьвіг. Тургенеў зь ягоным вершам у прозе «О великий и могучий русский язык». Пушкін з «Татьяной, русскою душою». Гэтая літаратура створана чужым народам. Яна, безумоўна, багатая і выбітная. Яе, безумоўна, трэба ведаць у той частцы, у якой яна тычыцца агульначалавечых каштоўнасьцяў. Але яна — ня наша. І яна выкладаецца так, каб мы разумелі: во дзе веліч і цікавасьць. Астатняе — ня важна. Справа ня ў рускай літаратуры. Справа ў тым, як яна выкладаецца.

Што толькі я не рабіла і не раблю, каб уратавацца і ўратаваць дзяцей! Мы пільнуем фэйкі ў падручніках. Мы чытаем свае вершы сярод рускіх — і кожны ведае, што за сваё атрымае дадатковы бал да адзнакі. Прэзэнтуючы гістарычны пэрыяд, мы абавязкова робім даклад «А ў гэты час у Беларусі».

І гэтага недастаткова, бо пасткі і капканы расстаўленыя паўсюль. Тэкст для пераказу: «Мая залатая радзіма» — там пра дзівосы Залатога кальца Расеі. Тэкст дыктоўкі: «Пачатак нашай літаратуры». Там пра Пушкіна. Практыкаваньне для аналізу: «Зямля майго дзяцінства». Гэта будзе пра заліўныя лугі Яраслаўшчыны. Я стала складаць свае тэксты для пераказаў і дыктовак — пра сваё па-руску. Але гэта кропля ў моры. Сьмешная, нязначная кропля.

Я не хачу зараз пытацца адказу ў тых, хто стварае падручнікі і праграмы. Мне б спытацца ў сябе самой: як я гэта выкладаю? Ці ня сыплю я ўласнымі рукамі чужую зямлю на галаву сваёй, маёй, толькі маёй радзімы?

Сказаць папраўдзе, я даўно думала перавучыцца на беларускага філёляга. Мне нават неаднаразова прапаноўвала гэта маё школьнае кіраўніцтва. Я ўсё адкладала: няма часу, няма сіл, я, здаецца, усё ж нешта раблю, каб беларуская літаратура была ў паўсядзённым ужытку маіх вучняў.

Але цяпер так нельга ўжо.

Цяпер трэба нешта рабіць.

Эканамічная інтэграцыя будзе адбывацца гэтак жа сама, як адбылася ўжо інтэграцыя культурная. Ціхім, спакойным чынам яна палезе з усіх шчылін, паплыве з усіх адтулін. На кожным рагу кожнай вуліцы мы будзем разумець і адчуваць: нашае — другаснае, нашае — нявартае. Чужое нам будзе прапанаванае за сваё.

Таму я падала заяўку на перападрыхтоўку. Сёньня мне патэлефанавалі: я ўключана ў групу. Застаецца дачакацца, пакуль нас назьбіраецца 18 чалавек, тых, хто жадае перавучыцца на беларускага філёляга. Пакуль нас дзевяць.

Гэта кропля ў моры. Але я не хачу быць чужым морам. Я хачу плысьці з морам сваім.

Ганна Севярынец, «Радыё Свабода»