Шэсць шанцаў, калі ВКЛ магло стаць Каралеўствам Літвою

Чаму Гедзімін, Альгерд, Кейстут і іншыя князі не атрымалі кароны, хоць і маглі.

590 год таму Вялікае Княства Літоўскае магло стаць каралеўствам. У 1429 годзе імпэратар Сьвятой Рымскай імпэрыі адправіў у Вільню дзьве кароны: для Вітаўта Вялікага і ягонай жонкі Ўльляны. Вітаўт кароны не дачакаўся, і краіна засталася ў статусе Вялікага Княства. Мы папрасілі гісторыка Васіля Вароніна расказаць пра ўсе шанцы ВКЛ стаць каралеўствам. Іх было больш, чым вы думаеце.

Як сярэднявечная краіна магла стаць каралеўствам?

Зрабіць дзяржаву каралеўствам у сярэднявечнай Эўропе маглі толькі два чалавекі: Папа Рымскі альбо імпэратар Сьвятой Рымскай імпэрыі. Гэта значыць, што каралём мог стаць толькі ўладар-хрысьціянін. Прычым не абавязкова каталік. У 1253 годзе карону ад Папы Рымскага атрымаў праваслаўны князь Даніла Галіцкі.

Другая ўмова — гэта статус, веліч і аўтарытэт сярод суседзяў.

Васіль Варонін

«У сярэдзіне XIII стагодзьдзя Вялікае Княства Літоўскае было магутнай дзяржавай, добра вядомай у Цэнтральнай і Ўсходняй Эўропе», — расказвае Васіль Варонін, загадчык аддзелу гісторыі Беларусі Сярэдніх вякоў і пачатку Новага часу Інстытуту гісторыі НАН Беларусі, кандыдат гістарычных навук.

Апошняя хваля ўзьнікненьня новых каралеўстваў у Эўропе прыпадае на XIII стагодзьдзе. У гэты час каралеўствамі сталі Баўгарыя, Сэрбія, Русь Данііла Раманавіча. У гэты ж час каралеўствам стала і Літва.

Спроба І. Чаму на месца караля Міндоўга не прыйшоў літоўскі прынц?

Па адной з вэрсій каранацыя Міндоўга адбылася ў Наваградку

У 1253 годзе заснавальнік Вялікага Княства Літоўскага Міндоўг атрымаў ад папы Рымскага тытул караля. Гэта здарылася толькі пасьля таго, як у 1251 годзе ён перайшоў з паганства ў каталіцтва.

Чаму Міндоўг змог атрымаць карону? Як тлумачыць Васіль Варонін, найперш таму, што ў кароне былі зацікаўленыя і Міндоўг, і папа Рымскі. На Міндоўга на той момант напіралі Лівонскі ордэн — з паўночнага захаду і Галіцка-Валынскае княства — з поўдня. Папа Рымскі, у сваю чаргу, быў моцна зацікаўлены, каб ахрысьціць апошнюю паганскую краіну Эўропы — Літву.

«Для Міндоўга статус караля нёс у першую чаргу прэстыж. Гэта роўнае становішча зь іншымі каралямі Эўропы», — кажа Васіль Варонін.

І хоць Міндоўг стаў каралём, але выраз «Каралеўства Літва» ў гістарычных крыніцах практычна не выкарыстоўваецца. Васіль Варонін тлумачыць гэта тым, што ў Сярэднявеччы ўлада была моцна пэрсаніфікаваная.

«Спачатку тытул атрымліваў манарх, а потым дзяржава называлася ад гэтага тытулу, — кажа гісторык. — Ведаючы, што Міндоўг быў каралём, мы маем поўнае права называць ягоную дзяржаву Каралеўствам Літвы».

Гара Міндоўга ў Наваградку. Паводле легенды, тут быў пахаваны Міндоўг. Гісторыкі лічаць, што ў канцы жыцьця ён стаў паганцам і адмовіўся ад каралеўскага тытулу

Але чаму спадкаемцы караля Міндоўга ня сталі каралямі? Пасьля каранацыі папа рымскі Інакенці IV замацаваў за Міндоўгавымі сынамі права на каралеўскую карону. Але сыны Рукля і Рэпейка памерлі. Трэці сын Войшалк заснаваў Лаўрышаўскі манастыр каля Наваградку і стаў манахам.

Па вялікім рахунку, ужо сам Міндоўг у канцы жыцьця дэ-юрэ ня быў каралём, бо незадоўга да сьмерці адмовіўся ад хрысьціянства і перайшоў назад у паганства.

«Дасягнуўшы сваіх палітычных мэтаў і зразумеўшы, што хрысьціянства больш нічога яму ня дасьць, Міндоўг, імаверна, увогуле перастаў карыстацца каралеўскім тытулам, — кажа Васіль Варонін. — Яшчэ раз падкрэсьліваю, каралём афіцыйна мог называцца хрысьціянскі манарх».

Спроба ІІ. Гедзімін, які выслаў з ВКЛ папскіх паслоў

Адзіны помнік Гедзіміну ў Беларусі сёлета паставілі ў Лідзе

Па сьмерці Міндоўга тэма кароны ўзьнікала, але толькі калі б наступнікі прынялі хрост і перайшлі ў каталіцтва. І хоць больш як стагодзьдзе ўсе вялікія князі літоўскія заставаліся паганцамі, гаворка пра каралеўства пэрыядычна ўзьнікала.

Напрыклад, вялікі князь Гедзімін вёў інтэнсіўную перапіску з папскім пасадам. На той час папская рэзыдэнцыя месьцілася ў Авіньёне. Гедзімін даваў папу спадзяваньні, што хрысьціцца. Папа, адпаведна, абяцаў яму карону.

«Гэта былі ня проста абяцаньні, — кажа Васіль Варонін. — Прыяжджалі паслы праз Рыгу, яны мелі намер ехаць у Вялікае Княства».

Але Гедзімін прадставіў сытуацыю такім чынам, што ў Авіньёне ягоныя абяцаньні няправільна зразумелі і што папскім паслам у Вялікім Княстве няма чаго рабіць.

«Гедзімін быў вельмі спрытным і хітрым палітыкам, — кажа Варонін. — Заручыўшыся папскай падтрымкай, ён хацеў на час прыпыніць вайну з ордэнам. А таму перамовы наконт хрышчэньня і каранацыі мелі больш палітычныя мэты».

Спроба ІІІ і IV. Кейстут, які ўцёк па дарозе на хрост, і Альгерд, які прасіў правоў на ўсю Русь

Вялікі князь Альгерд

Гедзімінавы сыны Альгерд і Кейстут, якія разам валадарылі Вялікім Княствам Літоўскім, таксама абяцалі папу рымскаму ахрысьціцца. І таксама намерваліся атрымаць за гэта карону.

Першым на каралеўскі тытул замахнуўся Кейстут. У 1351 годзе ў Будзе, сталіцы Вугоршчыны, было прызначанае хрышчэньне троцкага князя. Але па дарозе ў Вугоршчыну Кейстут проста ўцёк, не захацеўшы працягваць гэтую гісторыю.

«Далейшы плян атрыманьня Кейстутам каралеўскай кароны, які павінен быў стаць лягічным працягам яго хрышчэньня, зразумела, так і ня быў рэалізаваны», — кажа гісторык.

У той жа час вёў перамовы з імпэратарам Сьвятой Рымскай імпэрыі і князь Альгерд. Ёсьць зьвесткі, што ў 1358 годзе ён абмяркоўваў з імпэратарам умовы хросту. У абмен на згоду ахрысьціцца Альгерд прасіў перадаць яму вялікія тэрыторыі на ўзьбярэжжы Балтыйскага мора і правы на ўсю Русь.

«Іншымі словамі, Альгерд проста выставіў непрымальныя ўмовы. Імпэратар тых умоваў не прыняў, і хрост не адбыўся», — кажа Варонін.

Чаму князі літоўскія так і не даводзілі справу з хростам і каранацыяй да канца? Як сьцьвярджае Васіль Варонін, хрышчэньне мела адзін, але важны мінус.

«Зноў ахрышчаныя манархі траплялі б у залежнасьць ад папы Рымскага. Яны мусілі б дзейнічаць па правілах і законах хрысьціянскага сьвету. А паганскі гаспадар у гэтым сэнсе быў абсалютна свабодны».

Зь іншага боку, у паганства былі і мінусы. Бо пашырэньне эўрапейскіх межаў у Сярэднявеччы ішло за кошт паганскіх земляў. І супраць Літвы абвяшчаліся крыжовыя паходы.

Спроба V. Вітаўт, які спадзяваўся перажыць Ягайлу і стаць каралём Польшчы

Вялікі князь Вітаўт

Зусім іншай была каралеўская сытуацыя ў часы Вітаўта. Ён хоць і быў каталіком, але ў канцы 14 — пачатку 15 стагодзьдзя гэтага для каранацыі было недастаткова.

Пасьля Крэўскага пагадненьня 1385 году ВКЛ і Каралеўства Польшча аб’ядноўваліся пад уладай аднаго манарха. І напачатку Вітаўт быў усяго толькі намесьнікам Ягайлы ў Вялікім Княстве Літоўскім.

«Тэарэтычна Ягайла пры сваім жаданьні мог пасунуць Вітаўта ў любы момант, — кажа Варонін. — Іншая справа, што Вітаўт быў вельмі аўтарытэтным чалавекам у ВКЛ».

Самыя рэальныя шанцы стварыць Каралеўства Літва былі ў Вітаўта Вялікага ў канцы жыцьця. Прычым спробы атрымаць карону ён рабіў двойчы.

У студзені 1429 году ў Луцку адбыўся зьезд, на якім прысутнічаў кароль Чэхіі Жыгамонт Люксэмбурскі, які лічыў сябе імпэратарам Сьвятой Рымскай Імпэрыі, а таму меў права ствараць новыя каралеўствы. Ён і прапанаваў Вітаўту каранавацца.

Першую дэлегацыю з Прагі затрымалі палякі. Яны зьбілі і абрабавалі паслоў, а потым адправілі іх назад. На наступны год кароны Вітаўту і ягонай жонцы Ўльляне паслалі з самога Рыму. Гэтая гісторыя апісваецца ў «Хроніцы Быхаўца». Паслы спазьніліся літаральна на некалькі тыдняў. 23 кастрычніка 1430 году, калі яны былі ў Львове, вялікі князь Вітаўт памёр, так і ня стаўшы каралём.

«Вестка аб сьмерці вялікага князя Вітаўта застала іх у Львове. А ляхі, ня хочучы, каб Літва стала каралеўствам, аднялі ў іх тую карону і, расьсекшы яе на паловы, прыклалі паловы да кароны біскупа кракаўскага, якая і цяпер захоўваецца ў Кракаўскім замку, у касьцёле сьвятога Станіслава».

Каралеўства Літва для Вітаўта было не прыярытэтнае

Але чаму Вітаўт вырашыў атрымаць карону так позна, хоць ён і быў каталіком? Васіль Варонін лічыць, што князь спадзяваўся на каралеўскія тытулы іншых краінаў. Найперш — Польшчы, якой кіраваў ягоны стрыечны брат Ягайла.

«У Ягайлы доўгі час не было сыноў, а Вітаўт меў шанец перажыць Ягайлу, — кажа Варонін. — Калі б так здарылася, ён меў бы нядрэнныя шанцы стаць польскім каралём. Ягоны аўтарытэт у Польшчы быў вельмі высокі, у той жа час у Польшчы было дастаткова ўплывовых асоб, якія недалюблівалі Ягайлу».

У чацьвёртым шлюбе Ягайла дачакаўся сыноў, і таму варыянт з польскім тронам для Вітаўта адпаў у 1424 годзе. Аднак у яго яшчэ быў шанец стаць каралём Чэхіі. Але паколькі прапанова была ад гусітаў, якіх лічылі ерэтыкамі, Вітаўт пабаяўся мець зь імі справу і адправіў у Прагу свайго стрыечнага пляменьніка Жыгімонта Карыбутавіча.

«Карона 1429 году была ўжо ініцыятывай Вітаўта. Ён зразумеў, што карону іншай дзяржавы не атрымае, трэба ўзвышаць статус уласнай», — кажа Васіль Варонін.

Спроба VІ. Жыгімонт Стары, які не пагадзіўся зрабіць свайго сына каралём Літвы

Карроль польскі і вялікі князь літоўскі Жыгамонт Стары. Ілюстрацыя Паўла Татарнікава з кнігі "Айчына"

Апошні раз гаворка пра літоўскую карону зайшла ў 16 стагодзьдзі — праз сто год пасьля няўдалай каранацыі Вітаўта.

У гэты час у Вялікім Княстве ўзмацніўся рух за незалежнасьць. З падачы віленскага ваяводы і канцлера Альбрэхта Гаштольда ў 1526 годзе паны-рада адправілі пасольства ў Варшаву — да караля польскага і вялікага князя літоўскага Жыгімонта Старога. Літвіны прапаноўвалі зрабіць Вялікае Княства Літоўскае каралеўствам. Такі статус, на думку паслоў, гарантаваў бы незалежнасьць ВКЛ ад Польшчы, бо «Коруна в Коруну втелена быть не може», пісалі аўтары інструкцыі паслам да Жыгімонта (Гісторыя беларускай дзяржаўнасьці, Том 1).

Па задуме літвінаў, дзейны валадар Польшчы і Літвы Жыгімонт Стары меўся б застацца каралём Польшчы, а ягоны сын Жыгімонт Аўгуст стаў бы каралём Літвы.

«Праўда, пры такім варыянце ўзьнікала шмат пытаньняў, — кажа Варонін. — ВКЛ для Жыгімонта Старога было спадчынным уладаньнем і „падушкай бясьпекі“, якая гарантавала яму польскую карону».

Сам кароль не падтрымаў стварэньня Каралеўства Літва. Краіна засталася Вялікім Княствам, і пытаньне пра літоўскую карону больш не ўздымалася. Міндоўг так і ўвайшоў у гісторыю як першы і адзіны кароль Літвы.

Антон Трафімовіч, «Радыё Свабода»