«Можа на п’едэсталах пачнуць зьяўляцца Янкі Купалы»

Кансультант Пэнтагону распавёў пра дзіцячыя гады ў Беларусі.

Ільля Ляўкоў — вядомая асоба ў амэрыканскім істэблішмэнце. Ягоныя камэнтары з ацэнкай палітычных падзеяў зьяўляюцца на старонках уплывовых выданьняў, ён аўтар публікацыяў на надзённыя тэмы. Часты госьць эфіраў Радыё Свабода, перадусім Расейскай службы, перадае svaboda.org.

Пасьля заканчэньня факультэту паліталёгіі Габрэйскага ўнівэрсытэту ў Ерусаліме Ільля Ляўкоў працягваў адукацыю ў асьпірантурах прэстыжных установаў ЗША і Эўропы — унівэрсытэце Брандэйса блізу Бостану, Калюмбійскім унівэрсытэце Нью-Ёрку, Свабодным унівэрсытэце Заходняга Бэрліну. Ягонымі куратарамі былі выбітныя асобы свайго часу: Зьбігнеў Бжэзінскі, Рычард Пайпс, Ўолтэр Лакер, Адам Улам ды іншыя.

Працаваў палітычным дарадцам у Генэральным консульстве Ізраілю ў Нью-Ёрку і дырэктарам дасьледчага аддзелу Нацыянальнай канфэрэнцыі савецкага габрэйства, быў спэцыяльным дарадцам-кансультантам у справах Савецкага Саюзу ў Пэнтагоне.

У пачатку 1980-х заснаваў у Нью-Ёрку выдавецкі дом Liberty, дзе за прамінулы час надрукавана блізу васьмі сотняў кнігаў, у тым ліку і забароненых у СССР пісьменьнікаў-дысыдэнтаў. Валодае іўрытам і ідыш, ангельскай і нямецкай, польскай і расейскай мовамі. А яшчэ памятае беларускую, якую да пачатку 1950-х чуў штодзень.

Пра восем бесклапотных гадоў, не адлюстраваных у публічнай аўтабіяграфіі, Ільля Ляўкоў расказаў карэспандэнту Свабоды.

Апошні прыпынак — калгас імя Сталіна

Летась Ільля Ляўкоў і ягоны стрыечны брат-фінансіст з Ізраілю Якаў Ласкоў зрабілі вылазку па мясьцінах свайго дзяцінства. Спачатку наведаліся ў Вільню, адкуль з розьніцай у чвэрць стагодзьдзя іхныя сем’і выправіліся на Сьвятую Зямлю: Ільлі — у другой палове 1950-х, Якава — у пачатку 1970-х. А пасьля зазірнулі ў Смаргоні.

Тут, на папялішчы Першай усясьветнай вайны, на тагачаснай цэнтральнай вуліцы Менскай, 23 (цяпер, натуральна, Леніна) іхныя дзяды, вярнуўшыся з расейскага тылу, паставілі дыхтоўны дом на тры аўтаномныя выхады.

Капітальная пабудова перажыла зьменлівыя палітычныя рэжымы: парэшткі царскага расейскага, міжваенны польскі, акупацыйны нямецкі, бальшавіцкі савецкі. А сёньня нагадвае пра мінулае стылізаванымі калёнамі, старой студняй ды пнём на месцы яблыні. Цяперашнія жыхары пра былых гаспадароў нічога ня ведаюць.

У верасьні 1939-га, пасьля далучэньня заходніх земляў да БССР, падданыя Польскай дзяржавы сталі грамадзянамі Савецкага Саюзу. У гэтым статусе іх напаткала Другая ўсясьветная вайна. Як сваякі ратаваліся ад нацыстаў, бацькі расказалі Ільлю нашмат пазьней, ужо ў Ізраілі. Сам жа ён зьявіўся на сьвет у Казахстане.

«У радыё абвясьцілі пра напад Гітлера, людзі запанікавалі, — расказвае Ільля Ісакавіч. — Бацька працаваў у народнай ашчаднай касе Смаргоняў. У ягоным распараджэньні быў конь, трэба было вывезьці дакумэнты. Уначы загрузіліся на калёсы і выправіліся на ўсход — некалькі супрацоўнікаў, у іх ліку і мая будучая мама. А вось дзядулю, які рушыў раніцай, ледзь не расстралялі. На выездах ужо выставілі ачапленьне, вайскоўцы казалі, што ўцекачы — панікёры, а ну назад. Нехта абараніў дзеда: член гарсавету, пусьціце. У адказ салдаты перасмыкнулі замкі вінтовак».

Ісак Ляўкоў за два гады да таго ўжо ратаваўся ад немцаў — бег з акупаванай Варшавы, дзе жыў з 1929-га па 1939-ы. Гісторыя зноў паўтарылася. І хоць добра ведаў навакольле і спрытна абмінаў савецкія ваенныя загароды, усё ж натрапілі на канвой, былі абрабаваныя і да Смаленску дабіраліся пешшу. Там цудам уціснуліся ў цягнік да Масквы, адтуль параходам да Астрахані, дзе, нягледзячы на надзвычайнае становішча, Ісак Ляўкоў і Эстэр Ласкова — будучыя бацькі Ільлі — пабраліся.

Затым быў «штурм» апошняга карабля, які скіроўваўся праз Касьпійскае мора ў Казахстан. Народу набілася незьлічоная колькасьць — яшчэ дзіва, што не пайшлі на дно. Прыбіліся да ўзьбярэжжа, зноў загрузіліся ў вагоны. Зьнямоглыя пасажыры на ўласны страх высаджваліся пасярод стэпу.

Ляўковы датрывалі да тупіковай станцыі, пакуль начальнік цягніка не абвясьціў: «Усе вон, далей ня едзем»! Гэта былі ваколіцы Джамбулу на мяжы з Кіргізіяй. Смаргонцы аселі ў калгасе імя Сталіна. Там 9 сакавіка 1943 году нарадзіўся іхны першынец — Ільля.

Чытаў па-беларуску — пра зьбітыя самалёты ў Карэі

Паводле Ільлі Ляўкова, у Казахстане сям’я выжывала дзякуючы перадусім здольнасьцям маці. У канцы 1920-х Эстэр скончыла ў Смаргонях прэстыжную Гандлёвую школу — іх было ўсяго некалькі на ўсю Польшчу.

У 1939-м з прыходам бальшавікоў установа была зачыненая, але аднавіла дзейнасьць пад акупацыйнай адміністрацыяй. Маючы грунтоўную падрыхтоўку, яна выдатна зарэкамэнтавала сябе як спэцыяліст у калгасе, а пазьней багажу аказалася дастаткова, каб стаць першай дыплямаванай выкладчыцай бугальтарскай справы ў Ізраілі.

Перад вайной яна зьнішчыла свае мэтрыкі, ведаючы, як нацысты распраўляюцца з габрэямі на акупаваных тэрыторыях (у пазьнейшых дакумэнтах фігуравала ўжо як Эма). Каб не пасьпешлівы сыход са Смаргоняў, апынуліся б разам з мужам ды іншымі суайчынінікамі ў гета.

Бацька, нягледзячы на пачатковую адукацыю, ведаў чатыры мовы, быў надзвычай начытаны і з выразнай пазыцыяй. У Варшаве браў актыўны ўдзел у моладзевай сіянісцкай арганізацыі «Бэйтар» — поруч з нараджэнцам Берасьця, будучым прэм’ер-міністрам Ізраілю і ляўрэатам Нобэлеўскай прэміі Мэнахэмам Бэгінам. А ў Казахстане хоць і быў прыпісаны да Працоўнай арміі і таму пераважна адсутнічаў дома, аказаўся здольным вучнем уласнай жонкі — як і яна, хутка стаў клясным бугальтарам.

Як толькі зь Беларусі прыйшлі зьвесткі пра вызваленьне роднага гораду, пачалі зьбірацца дадому. Ільлю на той момант споўнілася паўтара года. Так кароткая казахстанская старонка біяграфіі перагарнулася на беларускую.

Смаргонскі дом, на шчасьце, не пацярпеў — а самога дзядулю расстралялі немцы, кажа Ільля Ляўкоў.

«Той пэрыяд адбіўся ў памяці ўва ўсіх падрабязнасьцях, аж да колераў. Некалі зрабіў накіды 10 запаветаў, атрыманых у Смаргонях. Памятаю дзіцячы садок: як спалі, што елі, дзе гулялі. Нават тое, што закопваў у пяску цацкі, бо не хацеў, каб назаўтра іх нехта ўзяў. Памятаю той дзень 1949-га, як тата павёў мяне ў школу насупраць касьцёлу. Мама расказала пра парты, дошку, я быў у захапленьні. І якое расчараваньне: прыйшлі, а кажуць, што сюды толькі з 4-й клясы, нам патрэбная пачатковая, што ў Глухім завулку. А там — звычайная вясковая хата з трыма пакоямі».

Ільля не вылучаўся камплекцыяй, але быў не па гадах кемлівы. Калі бальшыня дзяцей зь цяжкасьцю ўпраўлялася зь літарамі, ён ужо свабодна чытаў. Практыкаваўся на зводках надояў у новаствораных калгасах ды на палітычных агітках.

«Я вучыўся чытаць па-беларуску, — усьміхаецца суразмоўца. — Суседзі Савіцкія выпісвалі газэты на беларускай мове, і я да іх прыходзіў, каб пачытаць загалоўкі. У другой клясе дарос да таго, што ведаў, колькі амэрыканскіх самалётаў зьбілі ў Карэі — гэта была галоўная тэма ня толькі цэнтральнай прэсы, а любой раёнкі. Нас прымушалі скідвацца ў „Чырвоны крыж“ на дапамогу „братняму народу“. Тады і ня ведалі, што ўсе тыя грошы траплялі не галодным людзям, а ў кішэню Кім Ір Сэну. Усю фальш тых агітак даведаўся нашмат пазьней, у асьпірантуры».

Ваенным катком — па габрэйскай грамадзе

Да вайны габрэі складалі ледзь не палову насельніцтва Смаргоняў, а пасьля шматлікая грамада так і не аднавілася. Хто чакаў да апошняга і спрабаваў уратавацца перад прыходам немцаў, тых у канцы чэрвеня 1941-га вярнулі і зьмясьцілі ў гета вакол сынагогі і сельскагаспадарчай грамады «Карка».

Адтуль спачатку ганялі на працы, а пасьля вывезьлі ў канцлягеры Літвы, Польшчы, Нямеччыны, дзе ўсіх зьнішчылі. Іншых расстралялі ў ваколіцах Смаргоняў і Ашмянаў.

Як кажа Ільля Ляўкоў, ён памятае толькі двух габрэйскіх хлопчыкаў — сябе і ўдвая старэйшага падлетка Фэлікса. У 1945-м і ў 1948-м нарадзіліся яшчэ два брацікі.

«Фэлікс мяне абараняў, бо раз-пораз даставалася. Хацеў гуляць са старэйшымі, а яны грэбавалі. Адзінае, чым мог завабіць — пусьціць у сад, каб нажэрліся зялёных, нясьпелых яблыкаў. Не скажу, каб мяне лупцавалі, але цягалі сілай да касьцёлу і прымушалі цалаваць укрыжаваньне — на браме былі цяжкія жалезныя дзьверы з Ісусам. Я ў тыя 6-7 гадоў ні чорта не разумеў, чаго яны ад мяне хочуць, хоць падазраваў: калі прымушаюць, значыць, нешта ня вельмі добрае. Але зь іхнага боку гэта быў нават ня зьдзек, колькі спосаб пазабаўляцца — трэба ж нечым сябе заняць».

Цікаўлюся ў Ільлі Ляўкова, ці былі ў тыя часы згадкі пра абавязковыя тутэйшыя атрыбуты — «мядзьведжую акадэмію» князёў Радзівілаў ды знакамітыя смаргонскія абаранкі? «Пад гэтым ярмом вырас!», — адказвае ён.

«Маці усё дакарала: „Мядзьведзяў вучылі, а ты лайдак!“. Зрэшты, было да лямпачкі. Я займаўся чым хацеў: паліў вогнішчы, шукаў кулі, каб зрабіць наканечнікі на стрэлы. А мяне ўсё дапякалі тымі мядзьведзямі. Ня ведаю, як яшчэ не апынуўся ў псыхіятра... Абаранкі, вядома ж, любіў. Сапраўдны культурна-гастранамічны мост. Смаргонскія прысмакі ведалі ў Пецярбургу, а дзед меў бакалейную краму з замежнымі далікатэсамі. Мама расказвала, што яшчэ малой неяк напілася бананавага лікёру і заснула. Ну адкуль у Смаргонях той экзатычны напой? Везьлі зь Вільні, Варшавы. Усё было!»

Дзіцячая дуля — фотамайстру Дзяругу

Смаргонскі пэрыяд Ляўковых увечнены ў фотахроніцы: маладыя бацькі, меншыя брацікі, любімы дзядзька Мацьвей, пакалечаны ў баях пад Кёнігсбэргам. Іх аўтар — Аляксандар Дзяруга, адзін з самых шанаваных людзей гораду, налета будзе адзначацца ягонае 120-годзьдзе.

Заснавальнік ансамблю песьні і танца імя Агінскага пры смаргонскім Доме культуры ў пачатку 1950-х выкладаў цымбалы і балалайку ў пачатковай школе на Глухім завулку. Калі Ільля заканчваў 3 клясу, туды прыйшоў малы Валодзя Някляеў, будучы паэт і кандыдат у прэзыдэнты. Зусім нядаўна яны сустрэліся ў Нью-Ёрку — было што ўспомніць і абмеркаваць.

Ільля ня трапіў пад «музычны таран» Дзяругі, але быў зачараваны іншым ягоным талентам. Ужо ў той час майстар меў прафэсійнае абсталяваньне, якое дазваляла дасягаць эфэкту стэрэаскапічнай фатаграфіі. А першы здымак з бацькамі памятае дасюль, хоць і мінула больш за 70 гадоў.

«Здымаў Дзяруга шмат — і ў нас дома, і ў сваім фотаатэлье. Вельмі ўніклівы. Стань, хлопчык, тут, цяпер там, павярніся-разьвярніся... Калі нарэшце ўсіх выстраіў і залез пад коўдру на сваім „чамадане“ на штатыве, я паглядзеў зь яхіднай усьмешачкай і скруціў яму... дулю! Гэта было яшчэ да школы, значыць, 1948 год. Ну ня ведаў тэхналёгіі, думаў, калі закрыўся, дык нічога ня бачыць. Да гонару Аляксандра Анісімавіча, ён зразумеў, што гэта ўнікальная фатаграфія. Хоць я на ёй абсалютна адрасна паказваю яму дулю», — са сьмехам успамінае Ільля Ляўкоў.

Калі мама Эстэр фатаграфавалася з задавальненьнем, тату Ісака знайсьці на выявах ня так проста. Затое гэта той чалавек, які яшчэ ў дзяцінстве адкрыў малому сыну савецкае закулісьсе — «галасы з-за бугра».

«Я выхоўваўся ў звыклай атмасфэры, мне выпісвалі „Пионерскую правду“. Але калі тата купіў прымач „Партызан“, даведаўся і пра нешта іншае. Аграмадныя батарэі часта выходзілі са строю, бацька ўпарта езьдзіў у Менск, мяняў іх. Навошта? Каб слухаць уначы „галасы“. Наколькі для яго гэта важна, адчуў на ўласнай скуры: неяк тыкаўся ў радыё з другога боку і пашкодзіў лямпы. Давялося выклікаць тэхнара, плаціць за рамонт. Гэта быў рэдкі выпадак, калі бацька мяне адлупцаваў. Ня ведаючы, што раблю, я адрэзаў яму ўвесь заходні сьвет. Вось такі дывэрсант...»

Культ Лукашэнкі — замест культу Леніна

А праз колькі часу Ільля Ляўкоў сам загучаў у эфіры Радыё Свабода, Голасу Амэрыкі ды іншых замежных службаў — ужо як экспэрт у міжнароднай палітыцы. Асабіста ведаў многіх амэрыканцаў і савецкіх дысыдэнтаў, якія стваралі антыкамуністычны кантэнт — ад рэдактараў да карэктараў. Сышоўся з палітэмігрантамі, якіх выштурхнула на Захад таталітарная сыстэма.

А ці шкада яму Беларусі, якая ва ўмовах аднаасобнай улады сама трапіла ў аўтарытарную пастку? На гэта адказвае прарочым анэкдотам.

«Старая хохма. Беларус пытае габрэя: „Кажуць, у Ізраілі дзясятак першых асобаў родам зь Беларусі“. — „Такі да...“, — адказвае той. Беларус чухае патыліцу: „А ў нас прэзыдэнт усяго адзін“. Лукашэнка заклапочаны сваім культам, гэта несумненна. Вось у Смаргонях прыбралі помнік Леніну. Ня думаю, што правадыр рэвалюцыі ў Беларусі, як кажуць палякі, „сьвенты недаткненты“. Не хацелі злаваць Маскву. А цяпер можна, бо ў Расеі — тая ж бяда, умацаваньне аўтатытарнай улады. Ну дык пакуль мераюцца культамі, можа хоць на п’едэсталах пачнуць зьяўляцца ўмоўныя Купалы».

Чаму беларускага пэрыяду няма ні ў воднай аўтабіяграфіі Ільлі Ляўкова, якая суправаджае ягоны аналітычны тэкст або дасьледчую працу? Фігуруюць Казахстан, Літва, але не Беларусь.

«Гэтая дзіцячая „рэзэрвацыя“ важная найперш для мяне, — кажа ён. — Я бачыў шмат гора: сястра аднаклясьніка падарвалася на міне, удовы ня ведалі, дзе ўзяць кавалак хлеба, дзеці бегалі босыя і абарваныя. Асабістыя карцінкі недарэчна ўкліньваць у сухую біяграфію. Вось я на фота гэткі міні-салдацік. Форму пашыў дзядзька Мацьвей, які ваяваў, вярнуўся без нагі. Граў на акардэоне, я зь ім хадзіў па вечарах і танчыў, проста на вуліцы. Людзі сьмяяліся, далучаліся. Каб ня толькі пакутаваць, а і паказаць, што жыцьцё працягваецца. Таму і не выстаўляў той час напаказ».

Ільля Ляўкоў засмучаны, што сёньняшняя генэрацыя не абазнаная пра колішняе суседзтва з габрэямі, безь якіх уявіць Беларусь папросту немагчыма. Ня толькі крамкі, пункты прыёму ці кравецкія майстэрні, дзе гаспадарылі Мойшы, Зэевы ды Мардэхаі. У пачатку ХХ стагодзьдзя ў Смаргонях было паўтара дзясятка сынагогаў, бэйт-мідрашы (месцы вывучэньня Торы), вучэльні талмуд-тора для хлопчыкаў, габрэйскія пачатковая вучэльня і шпіталь. Адсюль пайшлі ў сьвет выбітныя творцы: паэт, драматург і будучы «вораг народу» Мойшэ Кульбак, паэт і папулярызатар мовы ідыш Аўром Суцкевэр, скульптар Ісак Іткінд.

Першая ўсясьветная вайна зраўняла горад зь зямлёй, але пасьля ўваходжаньня заходніх земляў у склад Польшчы і вяртаньня ўцекачоў інфраструктура была адноўленая: школа асьветнай арганізацыі «Тарбут», драматычны гурток, спартовыя клюбы.

Віравала грамадзкае жыцьцё. Эстэр Ляскова была актывісткай мясцовага аддзяленьня ўсясьветнай арганізацыі «Гашомэр Гацаір» («Малады вартавы»). Гэта сіянісцкі аналяг скаўтаў з адмысловай формай (сіняя кашуля зь белым матузком). Галоўная місія была ў рыхтаваньні моладзі да перасяленьня на Сьвятую Зямлю. Было б справядліва, лічыць суразмоўца, каб у адным з музэяў гораду паўстала тэматычная экспазыцыя. Балазе ў Ізраілі аб’яднаньне выхадцаў са Смаргоняў дзейнічае даўно.

«Хачу напісаць успаміны пра Смаргоні: тысячы габрэяў у адну ноч проста зьніклі, ніякіх сьлядоў! — абяцае ён. — Там віравала інтэнсіўнае культурна-адукацыйнае жыцьцё! Дзейнічалі арганізацыі, працавалі клюбы па інтарэсах, выяжджалі на Нарач, сьпявалі песьні. У мяне захаваліся партрэты тагачасных актывістаў.

Сёньняшнім жыхарам нічога не вядома. Пры тым, што былі чалавечыя стасункі, агульныя пачатковыя школы. Гэта ўжо пасьля разыходзіліся па нацыянальных гімназіях — беларускія, польскія, расейскія, габрэйскія. Вось яна, мультыкультурнасьць!».

Зь «мядзьведжай акадэміі» — на Сьвятую Зямлю

Пасьля таго, як у 1948 годзе на падставе рэзалюцыі Генэральнай асамблеі ААН была абвешчаная Дэклярацыя незалежнасьці новай дзяржавы Ізраіль, Ляўковы задумаліся пра пераезд на прарадзіму продкаў. Ільлю так і не было наканавана пайсьці ў дарослую школу, пра якую ён марыў — жартуе, што пакінуў месца свайму наступніку, земляку Валодзю Някляеву.

У 1952-м Ляўковы з трыма малымі дзецьмі перабраліся да сваякоў у Вільню. Праз год засьпелі гістарычную падзею — сьмерць Сталіна. Дыктатара хавалі 9 сакавіка, акурат у дзень нараджэньня Ільлі, чым сапсавалі сьвята — давялося скасаваць паход у кіно.

Калі таталітарныя путы аслабелі, а «Голас Ізраілю» перадаў выступ Мікіты Хрушчова на ХХ зьезьдзе КПСС, увесну 1956-га яны падалі ў АВІР заяву пра ад’езд на сталае месца жыхарства ў Ізраіль. Пасьля чарады адмоваў вырашылі шукаць шчасьця ў Варшаве. Плынь ахвочых пакінуць СССР была такая, што паламала графікі «Аэрофлота»: замест пачатку студзеня адляцелі 23 лютага. За два месяцы атрымалі неабходныя дакумэнты з фота на выезд. На адным — Ісак, Ільля і Ёэль, на іншым — Эстэр з малодшым Мэндэлем. У траўні 1957-га ўзялі курс на Ерусалім.

«Мама добра ведала іўрыт, тата чытаў прэсу, кнігі, хутка вывучыў. Мы пайшлі ў школу, за паўгода дагналі. І больш дома па-расейску не гаварылі, — згадвае Ільля Ляўкоў час акліматызацыі. — Нават калі пачыналі лупіць на трасянцы, бацька нагадваў поўхай. „Гоі!“, — крычаў ён (усе, хто не габрэі). Ня дзеля таго выехалі з Саюзу, каб размаўляць на той мове. Вельмі шчыра ўспрымаў гістарычную радзіму. Браты не гавораць па-расейску. Асобныя словы разумеюць, але ня могуць чытаць ці весьці кухонныя размовы. Хіба сьмехам, каб мяне паддражніць. Гучыць сюррэалістычна».

Ільля спачатку вучыўся ў школе-інтэрнаце зь сельскагаспадарчым профілем. Аднак аграрная галіна ня ўзрушыла, у 1963-м паступіў у Габрэйскі ўнівэрсытэт у Ерусаліме на факультэт паліталёгіі. Малодшыя браты спасьцігалі тэхнічныя навукі ў Хайфе, разам з бацькамі на Сьвятой Зямлі і засталіся.

Ён стаў адзіным, хто выправіўся скараць Амэрыку; амэрыканцам сябе ўжо лічыць ягоны сын Бэнджамін. У 1967 годзе, атрымаўшы мінімальную стыпэндыю, Ільля сеў на таварны вадаплаў і праз 45 дзён даплыў да краіны мары. Прайшоў асьпірантуру ў Брандэйсе, слухаў курсы ў вядучых экспэртаў Гарварду — Рычарда Пайпса і Адама Улама. Праз два гады быў прыняты на доктарскую праграму ў Калюмбійскі унівэрсытэт да Зьбігнева Бжэзінскага. У 1972-м атрымаў стыпэндыю ў Свабодным унівэрсытэце Заходняга Бэрліну.

Ільля Ляўкоў прызнаецца: нягледзячы на грунтоўную тэарэтычную базу, заўсёды цягнула да практычнай працы. Магчыма, таму, што сярод яго прафэсараў пяцёра былі дарадцамі прэзыдэнтаў. Вось і пайшоў іхнымі сьлядамі, сумяшчаючы аналітыку зь яе прыкладным выкарыстаньнем.