Айцец Аляксандр Шрамко: Сярод праваслаўных святароў працэнт прыхільнікаў улады яшчэ меншы, чым у грамадстве

Праваслаўны святар распавёў, як народны супраціў паўплываў на Праваслаўную царкву.

Гвалт і жорсткасць з боку сілавікоў падчас пратэстаў выклікалі асуджэнне з боку некаторых царкоўных іерархаў. Праз сваю пазіцыю пацярпеў каталіцкі мітрапаліт Тадэвуш Кандрусевіч, якога на працягу чатырох месяцаў з Польшчы не ўпускалі ў Беларусь. Акрамя таго, у розных гарадах затрымлівалі ксяндзоў, у Гомелі 25 сутак атрымаў праваслаўны святар Уладзімір Драбышэўскі, а ў лістападзе звольніўся прэс-сакратар Беларускай праваслаўнай царквы Сяргей Лепін, які асудзіў разбурэнне народнага мемарыяла памяці Рамана Бандарэнкі. Пры гэтым даволі незразумелую пазіцыю заняў мітрапаліт Мінскі і Заслаўскі, Патрыяршы экзарх усяе Беларусі Веніямін, які на камеры нярэдка з’яўляўся ў кампаніі з Лукашэнкам.

У вялікім інтэрв’ю nn.by праваслаўны святар Аляксандр Шрамко распавёў, чаму маўчыць Веніямін, як народны супраціў паўплываў на Праваслаўную царкву, колькі сярод святароў прыхільнікаў Лукашэнкі і па якой прычыне ў жніўні Беларусь пакінуў мітрапаліт Павел.

— Айцец Аляксандр, з пачатку пратэстаў прайшло пяць месяцаў. Калі ласка, падбярыце слова, якое трапна б апісала стан Беларускай праваслаўнай царквы ў гэты час.

— Самаўсведамленне. Раней многія асацыявалі Царкву, скажам так, з прафесіяналамі, то-бок з епіскапамі, манахамі і святарамі. Але зараз пэўная частка вернікаў і звычайных святароў, якія ведаюць праблемы нашых жыхароў, усвядоміла, што менавіта яны і ёсць Царква, яны адказныя за яе. І калі не яны скажуць сваё слова ў гэты час, дык хто ж яшчэ?

А епіскапы з кім кантактуюць? З уладамі, са спонсарамі, з тымі, хто ім падпявае. Жывуць у вакууме і неадэкватна ацэньваюць тое, што адбываецца. Хаця, паводле свайго прызначэння, епіскап — гэта назіральнік. Ён мусіць нібыта сядзець вышэй за ўсіх, глядзець удалячынь, разбірацца ў тым, што здараецца навокал, і рабіць пэўныя крокі, каб Царква рушыла наперад. У нас адбываецца наадварот. Епіскапы знаходзяцца ў ізаляваным коле, а да людзей бліжэйшыя звычайныя святары, таму і сітуацыю ў краіне яны ацэньваюць больш адэкватна.

— Нягледзячы на некаторыя затрыманні святароў, шчырыя прамовы епіскапа Гродзенскага і Ваўкавыскага Арцемія, у перыяд крызісу Царква знешне выглядае даволі маўкліва. Няўжо ўнутры, у кулуарах, не бурляць абмеркаванні і бацюшкі з іерархамі не размаўляюць пра падзеі?

— Не ведаю, што абмяркоўваюць епіскапы, а святары ў большасці сваёй разумеюць: тое, што адбываецца ў краіне, — гэта ненармальна, і яны альбо адкрыта, альбо прыхавана падтрымліваюць змены ў Беларусі. Проста далёка не кожны святар мае адвагу выказаць свой погляд публічна, аднак у прыватных размовах ад іх падобнае чуеш. Хаця ёсць сярод іх і тыя, хто падтрымлівае Лукашэнку.

— Такіх шмат?

— Цяжка сказаць. Мы ж цудоўна разумеем, што выраз пра тры працэнты, што падтрымалі Лукашэнку, — гэта метафара. У грамадстве дакладна ніхто не скажа, колькі людзей насамрэч падтрымалі гэтага чалавека. Так і з гэтым пытаннем.

Але думаю, што сярод святароў працэнт прыхільнікаў улады яшчэ меншы, чым у грамадстве. Проста ў нас ёсць такая праваслаўная традыцыя: маўчаць і не выказвацца аб тым, што думаеш.

— Першая сур’ёзная рэакцыя Царквы на падзеі ў краіне — гэта ад’езд на Кубань мітрапаліта Паўла? Ён, як сцвярджалася, нібыта адклікаў віншаванне Лукашэнку з перамогай на выбарах.

— Усё не зусім так, як пра гэта паведамлялі ў сродках масавай інфармацыі. Павел неяк выйшаў на цвінтар Кафедральнага сабора да людзей, што сабраліся на малебен, і яго атакавалі вернікі з рознымі пытаннямі. І пасля пытання аб тым, чаму ён паспяшаўся павіншаваць Лукашэнку, мітрапаліт выбачыўся, што гэтым віншаваннем кагосьці патурбаваў. Выбачыўся не таму, што павіншаваў, а таму, што камусьці гэта не спадабалася. Прабачэнне не за ўчынак, а за той боль, які камусьці зрабіў.

На маю думку, ключавая падзея ў беларускім праваслаўі ў першы месяц пратэстаў — гэта не зняцце Паўла з пасады напрыканцы жніўня, а менавіта асэнсаванне Царквой таго, што адбываецца навокал. Сведчаннем гэтага стала наведванне Паўлам у бальніцы хуткай дапамогі параненых падчас акцый пратэсту. Гэтым візітам, а таксама малебнамі аб выздараўленні пацярпелых і хроснымі хадамі ён сказаў нешта такое, праз што ўлада адчула: Царква — гэта не яе ідэалагічны дадатак.

— Мяркуеце, што замена мітрапаліта Паўла на Веніяміна адбылася не без сігналу ў Маскву?

— Нават не сумняюся ў гэтым. Чуў, што калі ў Расіі прызначаюць нават звычайнага епіскапа ў абласны цэнтр, дык яго кандыдатуру ўсё роўна ўзгадняюць з губернатарам. Лукашэнка не палюбіў Паўла ад самага пачатку. Гэта, на маю думку, звязана з тым, што ён на чале БПЦ хацеў бачыць мітрапаліта з Беларусі.

Аднак у патрыярха Кірыла свая палітыка. Каб пад кантролем трымаць сітуацыю ў экзархаце, ён аддаваў перавагу «сваім» іерархам. Мітрапаліт Павел ніколі не меў ніякага дачынення да Беларусі, і яго сюды накіравалі, каб быў тут вокам Кірыла. Дзеля прызначэння Паўла ён нечакана для многіх зняў Філарэта, што выклікала разгубленасць сярод набліжаных да яго людзей. Ёсць думка, што Філарэт у 2009-м на Памесным Саборы аддаў свой голас за Кірыла і яму нібыта паабяцалі, што яго не будуць чапаць. Але Філарэта ўсё роўна замянілі.

І самае цікавае, што адбылося гэта ў адзін дзень, 25 снежня 2013 года, з публікацыяй навіны аб выдачы Беларусі ад Расіі новага крэдыту да 2 мільярдаў даляраў. Новы мітрапаліт прыйшоў у Беларусь разам з крэдытам. Цалкам верагодна, што гэта была прапанова, ад якой нельга было адмовіцца. Але было адчуванне, што новага мітрапаліта Лукашэнку навязалі.

І, як мне падаецца, у жніўні 2020-га ўлада пачала сігналізаваць патрыярху, што Паўла трэба мяняць. Ці хацеў Лукашэнка бачыць мітрапалітам менавіта епіскапа Веніяміяна, гэтага не ведаю, аднак усё звязана з падзеямі ў краіне. Гэта было зроблена не проста так.

— Якое ўражанне на вас зрабіў мітрапаліт Павел?

— Ён рабіў шмат неразумных і нават разбуральных крокаў. Некалькі гадоў таму праходзіў даволі вядомы судовы працэс над былым кіраўніком выдавецтва экзархата Уладзімірам Грозавым, якога Павел, па словах таго ж Грозава, публічна паабяцаў пасадзіць, бо абвінаваціў у нейкіх злоўжываннях. Пры гэтым выдавецтва было вельмі паспяховым. У выніку што? Грозава ўжо выпусцілі, але выдавецтва літаральна разбурана, яго амаль няма. Туды прыйшлі тыя, хто з абавязкамі не спраўляўся.

Аднак і чалавечае яму ўласціва. Чуў, што ёсць епіскапы, якія даволі жорстка размаўляюць са святарамі. Але падобнага не магу сказаць ні пра Філарэта, ні пра Паўла. Ён размаўляў даволі мякка і інтэлігентна нават у вострых сітуацыях. Напрыклад, калі ў 2018-м ён забараняў мне служэнне праз крытыку патрыярха Кірыла, якая дайшла да самога патрыярха і даволі сапсавала атмасферу ягонага візіту ў Беларусь, Павел толькі спакойна сказаў: «Нарабілі вы нам спраў», — хаця ж мог накінуцца і накрычаць.

Пра чалавечнасць сведчыць ягонае стаўленне да людзей падчас пратэстаў, калі ён наведаў пацярпелых у лякарні. Гэта ж чыста чалавечы крок, і ніякай палітычнай выгады яму гэта не прынесла.

Ён хоць і расіянін, але падтрымаў літургію на беларускай мове. Пры Філарэце беларускамоўнае набажэнства было лакалізавана ў мінскім саборы Святых Пятра і Паўла, але Павел дазволіў служыць па-беларуску паўсюль, і ўсё стала залежыць выключна ад жадання святароў. Пры ім у Кафедральным саборы пачалі спяваць гімн «Магутны Божа» і чытаць Евангелле па-беларуску. Але ж ён нерашучы. І калі чыталі Евангелле на мове, ён аднойчы выйшаў да людзей і спытаў: «Вам падабаецца?», і мясцовыя прыхаджане-кансерватары закрычалі адмоўна. Пасля гэтага ўсё вярнулі назад.

— Зразумеў. Пасля прызначэння Веніяміна вядомы расійскі протадыякан Андрэй Кураеў назваў яго самым інтэлігентным з усіх беларускіх епіскапаў, які ніколі не быў заплямлены палітычнымі дэкларацыямі.

— Гэта не так. Палітычныя заявы з боку Веніяміна ўсё ж такі былі, і святары ў прыватных размовах параўноўвалі епіскапа Гродзенскага Арцемія з Веніямінам як два розныя полюсы. Ну і што ў ім інтэлігентнага? З розніцай у дзесяць гадоў мы скончылі адзін і той жа факультэт радыёфізікі і электронікі ў БДУ. Гэта, зразумела, паважаная адукацыя, але яна не мае нічога агульнага з тэалогіяй. У яго звычайны шлях царкоўнага чалавека. Вучыўся ў Мінскай духоўнай семінарыі, пасля выкладаў там… А ў нас жа ёсць людзі, што атрымлівалі адукацыю ў Італіі, у Нямеччыне, служылі за мяжой.

Ён не багаслоў. Калі пачытаць ягоныя выказванні, выступы, можна заўважыць мудрагелісты, пафасна-незразумелы стыль. Складваецца ўражанне, што кожнае слова разумееш, але ўсе разам яны наводзяць на цябе, скажам так, Божы туман. Пра падобнага кшталту прапаведнікаў ёсць царкоўны анекдот: «Бацюшка такую пропаведзь прамовіў! Такую пропаведзь!» — «А пра што яна была?» — «Ай, ужо і не помню». Застаецца ў памяці не змест, а нейкае агульнае адчуванне прыгажосці пабожнага набору слоў.

— Да прызначэння ў Веніяміна быў аўтарытэт сярод кліру?

— Не. Ён пачынаў з таго, што быў вікарыем Мінскай епархіі, і чагосьці адметнага прыгадаць пра яго не магу. Веніямін стварыў сабе імідж аскета-малітвенніка. Гэта выклікае павагу, аднак наколькі падобнае адпавядае рэчаіснасці, мы дакладна ведаць не можам.

— Атрымліваецца, што ціхмяны епіскап Веніямін быў амаль ідэальнай кандыдатурай для беларускай улады?

— Так. Можа, яна нават не чакала, што ён будзе да такой ступені з усім пагаджацца і падтакваць. Дарэчы, тут склалася даволі цікавая сітуацыя.

Раней самым набліжаным да Лукашэнкі праваслаўным святаром быў Фёдар Поўны, а цяпер, на мой суб’ектыўны погляд, Веніямін яго замяніў і на яго больш ускладаюць спадзеваў і даверу. Поўны зараз апынуўся збоку.

— Чаму Веніямін маўчыць і не выказваецца наконт таго, што адбываецца ў краіне?

— Думаю, тут усё проста. Гэта чалавек традыцыйнага праваслаўнага погляду на палітыку. Іерархія традыцыйна падтрымлівае ўладу. Прычым не столькі наўпростава, колькі праз пасіўную згоду, і ён гэта паслухмяна робіць.

— У адрозненне ад Веніяміна, даволі актыўна супраць гвалту ў Гродне выказаўся епіскап Арцемій. Якой фармацыі гэты іерарх?

— Ён заўсёды адрозніваўся ад астатніх епіскапаў сваімі поглядамі, пазіцыяй і выступаў з антыкамуністычнымі прамовамі. У Пакроўскім саборы ў Гродне ёсць абразы, прысвечаныя навамучанікам, якія пацярпелі ад савецкай улады. Чырвонаармейцы, што катуюць святых, на абразах нагадваюць нейкіх чарцей. І да епіскапа Арцемія нават былі прэтэнзіі з боку сілавікоў, прасілі, каб знялі абразы. У нас дзяржава любіць савецкае, а ён паказаў, што гэта ўсё ад д’ябла. Таксама ён выступаў супраць БРСМа. Так што, паўтаруся, падобныя погляды пры ім былі заўжды.

Здаецца, сярод епіскапаў ён адзіны, хто выказаўся наконт падзей у краіне. Усе маўчаць. Заявы, падобныя да Арцемія, можна было чакаць ад епіскапа Бабруйскага Серафіма, але ён прамаўчаў.

— Ці можа ён зазнаць пераслед?

— А ў апошні час епіскапа Арцемія не чуваць. Думаю, з ім ужо паразмаўлялі і аб нечым папрасілі. У Царкве шмат рычагоў маніпуляцыі. Неабавязкова кагосьці палохаць. Чалавеку можна проста нагадаць пра пакору, сказаць, што ён парушае пэўныя правілы.

— А рэальна, ці шмат святароў, якія падчас казані заяўляюць пра праблемы ў краіне?

— Мяркую, няшмат. Ведаю, што смела ў Кафедральным саборы прамаўляў архімандрыт Аляксей Шынкевіч. Усё ж такі пропаведзь існуе не для таго, каб выказваць праз яе свой палітычны погляд. Але праз яе можна выказвацца з пункту гледжання маралі, супраць таго ж гвалту, аб чым, дарэчы, прамаўляў той жа епіскап Арцемій. А так Царква не павінна прытрымлівацца таго ці іншага боку. Яна проста павінна казаць людзям праўду, якой яна ёсць, і важна, каб Царква не ператварылася ў нейкі палітычны атрыбут.

— Прыклад гомельскага святара Драбышэўскага, які ладзіў пікеты, — гэта выключны выпадак для БПЦ?

— Незвычайны. Але ж, на маю думку, гэта фактычна была форма пропаведзі, бо Драбышэўскі звяртаўся да людзей, зыходзячы з хрысціянскай пазіцыі. Проста сама па сабе падобная публічная форма ў Царкве зараз не ўсім зразумелая.

— Нядаўна актыўна праявілі сябе і іншыя святары. Аляксандр Кухта паручыўся за палітвязня Ігара Лосіка, а Уладзіслаў Багамольнікаў у знак падтрымкі Ігара далучаўся да галадоўкі. Ці высокая верагоднасць, што іх пазбавяць сану?

— У нас ўсё залежыць ад епіскапа. У гэтым выпадку — менавіта ад мітрапаліта Веніяміна, які кіруе Мінскай епархіяй. Думаю, ён, хутчэй за ўсё, схільны пазбегнуць падобнай меры. Гэта можа выклікаць вялікую хвалю, калі не пратэсту, то маўклівай незадаволенасці ў Царкве, бо мужныя ўчынкі айцоў Уладзіслава і Аляксандра маральна бездакорныя, і шмат у каго са святароў і недухоўных выклікаюць павагу. І нават значна вярнулі грамадству страчаны аўтарытэт БПЦ.

Пры гэтым пазбаўленне сану — нашмат больш сур’ёзна, чым вызваленне ад бюракратычнай пасады, як было ў выпадку з былым прэс-сакратаром БПЦ айцом Сяргеем Лепіным. Хаця ў яго падтрымку пад зваротам да мітрапаліта Веніяміна і падпісалася амаль 70 святароў. Іншая справа, калі будзе загад ад уладаў. У такім выпадку ён [мітрапаліт] хутчэй паслухаецца. Нават калі і будзе разумець, што гэта пойдзе на шкоду Царкве.

— Выразны антаганіст пералічаных святароў — матушка Гаўрыіла з Гародні. Яна частавала АМАП тортам, называла пратэстоўцаў сектантамі з «д’ябальскімі выкрыкамі» і месцамі нагадвала праваслаўнага цемрашала. Што гэта за феномен?

— Асабіста з ёй я не знаёмы і стараюся трымацца падалей ад падобных людзей. Мне з Гаўрыілай няма пра што размаўляць.

У царкоўных колах яе ведаюць як прапаведніка цемрашальных забабонаў. Зараз яна выступае з камсамольскімі па стылі заклікамі і нагадвае лукашэнкаўскага чыноўніка. Толькі ў Царкве. Яна разумее, што трэба казаць тое, што ад яе хочуць пачуць. За гэта яе і любіць улада. Вось і ўсё.

*

— Добра. Закранём яшчэ адну тэму. Пытанне, якім восенню задаваліся многія. Ці мог Веніямін публічна падтрымаць каталіцкага мітрапаліта Тадэвуша Кандрусевіча, якога доўгі час не ўпускалі ў Беларусь?

— Магчыма, мы шмат чаго не ведаем. Сам Кандрусевіч узгадваў, што яму падчас выгнання тэлефанаваў мітрапаліт Веніямін. Будзем спадзявацца, што гэта ў нейкай ступені была падтрымка. Аднак Веніямін, скажам так, з’яўляецца прадстаўніком артадаксальнай царкоўнай лініі, паводле якой, каталікі — гэта ерэтыкі, а таму ён не вельмі схільны падтрымліваць іх. Самых шырокіх поглядаў у гэтым пытанні ў нас усё ж такі прытрымліваўся мітрапаліт Філарэт. У яго былі вельмі шчыльныя і разнастайныя кантакты з іерархамі розных канфесій. Нават з замежнымі. І ў 1990-х ён сыграў пэўную ролю ў вяртанні каталікам Катэдральнага касцёла ў Мінску.

— Не хачу казаць, што дату 25 снежня каталікі прыватызавалі на тэлебачанні, але ўсе прызвычаіліся ў гэты дзень бачыць на экранах біскупа, які віншуе вернікаў з Божым Нараджэннем. Але гэтым разам мы ўбачылі праваслаўнага мітрапаліта Веніяміна, які расказваў пра свяціцеля Спірыдона. Што гэта было?

— Мяркую, гэта была не ягоная ініцыятыва. Эфір выдзяляецца загадзя. Традыцыйна выступаў Кандрусевіч, але яго гэтым разам не было ў краіне. І, відаць, звярнуліся з прапановай да Веніяміна, ён пагадзіўся, і так супала, што ў гэты дзень праваслаўныя ўзгадваюць святога Спірыдона Трыміфунцкага. Гэта не самы вядомы святы, вялікае набажэнства ў ягонае імя не праводзяць, і святога Спірыдона сталі раскручваць толькі ў апошні час. Па папулярнасці гэта дакладна не Мікалай Цудатворац, і яму неабавязкова было прысвячаць цэлы эфір.

— З этычнага пункту гледжання, мітрапаліт Веніямін мог адмовіцца ад удзелу ў эфіры?

— Безумоўна, мог. Аднак ён праўладны чалавек.

Усе бачылі эфір, дзе Лукашэнка казаў лухту пра тое, што Кандрусевіч па інструкцыі ў Польшчу паехаў. Веніямін яму падтакваў. Магчыма, рэфлекторна, але ж як можна гэта рабіць?!

Разумееце, калі людзі ўжо знаходзяцца паміж сабой у добрых стасунках, робіцца складана адно аднаму ў чымсьці адмаўляць. Трэба ж прытрымлівацца сяброўства. Адзінае, на што хапіла мітрапаліта Веніяміна, дык гэта падчас выступу павіншаваць каталікоў са святам Раства Хрыстовага.

— Значную частку падмурка Царквы сёння ўтвараюць людзі сталага веку, але будучыні асновай магло б быць маладзейшае пакаленне прагрэсіўных вернікаў, людзей, якія адэкватна аналізуюць сітуацыю ў краіне. Няма адчування, што зараз у іх вачах Царква страчвае імідж?

— Так, імідж страчваецца, і ў Царкве гэта разумеюць. На маю думку, частку паствы, якая думае, вырашылі проста не браць у разлік. На іх, груба кажучы, проста забілі. Гэтая інтэлектуальная праслойка Царквы большасць сярод агульнай колькасці пастаянных вернікаў усё роўна не складае. І наогул, у Царкве галоўную ролю выконвае зусім не пастаянная паства, а людзі, што маюць з ёй пэўныя зносіны. Па-першае, спонсары, якія выдаткоўваюць грошы і будуюць храмы. Многія з іх у цэрквы не ходзяць, аднак проста асацыююць сябе з праваслаўем і, як лічаць, дзеля гэтага мусяць нешта рабіць. А па-другое, значэнне мае той паток, што кожны дзень наведвае храмы, піша запіскі, набывае нешта ў царкоўных лаўках і пакідае там грошы. Для такіх людзей Царква збольшага — гэта месца выканання рэлігійных патрэбаў. Яны не ацэньваюць яе дзейнасць па маральных ці ідэйных крытэрыях.

— У калядным інтэрв’ю патрыярх Кірыл дазволіў сабе наступныя словы пра Беларусь: «Нельга адкладаць у доўгую скрыню тое, што выклікае нязгоду ў грамадстве». Пра што яны сведчаць?

— Думаю, гэта праява незадаволенасці расійскай улады. Не думаю, што патрыярха нехта мэтанакіравана папрасіў яе агучыць, але падобная думка дзесьці магла прамільгнуць у прыватных размовах.

Праблема Лукашэнкі ў тым, што Расія яго падтрымлівае, але пры гэтым ім незадаволена. Тым, што ён так і не здолеў купіраваць пратэст, дзейнічаў напралом, а мог бы, на іх думку, дзесьці пайсці на саступкі. На гэта і намякае патрыярх.

Трэба было, каб усё сціхла, бо для расійскай улады пратэсты не зусім прыемныя. Жыхары Расіі таксама ж сочаць за падзеямі ў Беларусі і могуць праводзіць пэўныя паралелі.

— Як у 2021 будзе паводзіць сябе беларуская Царква?

— Спадзяюся на тое, што сённяшняя ўлада абрушыцца, бо ўсё, што робіць Лукашэнка, нагадвае агонію. Падобныя змены таксама б паўплывалі і на Царкву. Атмасфера ў ёй, на маю думку, вярнулася б у той спакойны стан, як было раней. Калі ж у краіне нічога не зменіцца… Вось, напрыклад, у Расіі ўжо не так мала святароў, якія расчароўваюцца ў Царкве, не бачаць сябе ў ёй і пачынаюць весці свецкі лад жыцця.

— Лічыце, што падобнае можа адбыцца ў нас?

— Так, пры негатыўным сцэнары. Але, з іншага боку, спадзяюся, што больш адказнасці за Царкву будуць браць на сябе вернікі. У такім выпадку будзе менш надзеі на іерархію, а больш самаарганізацыі. Нешта падобнае на тое, што сярод свецкіх асоб называецца грамадзянскай супольнасцю.

— Напрыканцы задам даволі старое пытанне. Разумею, што ўсё не так проста, але ці патэнцыйна магчыма ў Беларусі аўтакефалія пры змене ўлады?

— Яна заўсёды магчыма пры пэўных умовах. І зараз яе можна больш чакаць ад рэжыму Лукашэнкі, чым ад ягоных дэмакратычных апанентаў. І прызначэнне Веніяміна — гэта ў некаторым сэнсе аўтакефальны крок, бо беларус дагэтуль не ўзначальваў экзархат. І калі патрыярх працягне вось так выказвацца, Лукашэнка можа задумацца наконт аўтакефаліі. Мяркую, не зрабіў ён яе пакуль толькі па адной прычыне: Лукашэнка залежыць ад Масквы. А так аўтакефалія дазволіла б рэжыму займець сваю кішэнную Царкву.

Што тычыцца магчымасці аўтакефаліі пры палітычных зменах…

Больш за ўсё спадзяюся на тое, што пры сапраўды дэмакратычнай уладзе гэтае пытанне будзе вырашацца выключна Царквой. Вось тады і будзе сапраўдная аўтакефалія. Слова аўтакефалія азначае «сам сабе галава», і перш за ўсе Царкве трэба мець сваю галаву, незалежную ад улады. А вось з гэтым у праваслаўнай Царкве заўсёды праблемы.