Як беларусы цара забілі

140 гадоў таму выканаўчым камітэтам партыі «Народная Воля» быў забіты імператар Расійскай імперыі Аляксандр II.

Выбух

1 сакавіка 1881 года па старым стылі (13 сакавіка па цяперашнім) у Санкт-Пецярбургу на набярэжную Екацярынінскага канала выехаў царскі картэж у суправаджэнні казацкага канвою. Насустрач кавалькадзе ішоў малады чалавек. Раптам ён кінуў даўгаваты прадмет, які выбухнуў з аглушальным грукатам. Калі разышоўся высокі слуп дыму, стала відаць: паранены казак з царскай аховы, выпадковы хлопчык і коні, пашкоджаная карэта. Але сам Аляксандр II — цалей цэлага. Ён выйшаў з карэты да натоўпу, які сабраўся на месцы выбуху, і сказаў: «Дзякуй Богу, я жывы...» Ахова павінна была неадкладна адвесці цара з месца замаху, але самадзержац пажадаў агледзець параненых і затрыманага бамбіста.

Увесь гэты час малады шатэн невысокага росту спакойна стаяў, прыхінуўшыся да парэнчаў набярэжнай. Але толькі Аляксандр II параўняўся з ім — кінуў паміж сабой і царом яшчэ адну бомбу. Новым выбухам і імператар, і выканаўца замаху былі смяротна параненыя. У хуткім часе выканаўчы камітэт партыі «Народная Воля» паведаміў, што цар забіты па яго прысудзе.

Бамбіст, паміраючы, так і не адкрыў свайго імя. Толькі пасля было ўстаноўлена: забойцам Аляксандра II стаў Ігнат Грынявіцкі, дваранін з Бабруйскага павета Мінскай губерні. І ў царскім афіцыёзе, і ў сучасных расійскіх СМІ Грынявіцкага называюць палякам. Зразумела, для афіцыйнай прапаганды Расійскай імперыі вельмі зручна было, каб царазабойца лічыўся менавіта «чортавым ляхам». Ужо адна гэтая «няправільная» нацыянальнасць тлумачыла шмат. У той жа час да гэтага прозвішча належалі самыя розныя людзі: і польскі батанік Баляслаў Грынявіцкі, і рускі вучоны-цеплатэхнік Васіль Грынявіцкі, і ўкраінскі палітык Сяргей Грынявіцкі. Вядомае з XVI стагоддзя шляхецкае прозвішча Грынявіцкіх, як і многія старажытныя роды Усходняй Еўропы, перыядычна аказвалася пад уладай розных паноў і дзяржаў — ВКЛ, Рэчы Паспалітай і Расійскай імперыі. Але сучасны падыход вызначае этнічную прыналежнасць чалавека не па «крыві і глебе» або па царкоўнай канфесіі — а на аснове яго ўласнай самаідэнтыфікацыі. Ігнат Грынявіцкі лічыў сябе беларусам.

Больш за тое, не проста лічыў, а быў стваральнікам першай беларускай палітычнай партыі.

Скончыўшы Беластоцкую мужчынскую гімназію, Грынявіцкі паступіў у Пецярбургскі тэхналагічны інстытут. У 1879 годзе ён прыняў удзел у няўдалым «хаджэнні ў народ». Уласна кажучы, першы этап «хаджэння» здарыўся крыху раней, калі Ігнат яшчэ вучыўся ў гімназіі. Увесну 1874 года тысячы маладых людзей, якія да гэтага наведвалі як агульнаадукацыйныя, так і рэвалюцыйныя гурткі, рушылі ў вёску. У кнігах Міхаіла Бакуніна і Пятра Лаўрова яны прачыталі, што стагоддзямі прыгнечаны селянін — прыроджаны сацыяліст і бунтар. Рэчаіснасць аказалася іншай: прапагандысцкая кампанія сустрэла ў вёсках не падтрымку, а арышты і рэпрэсіі.

Хаджэнне за пакутамі

Пасля марксісты і савецкія гісторыкі любілі смакаваць, як сяляне самі вязалі і здавалі ўладам сваіх нечаканых «вызваліцеляў», што павінна было лішні раз падкрэсліць «дробнабуржуазную» прыроду сялянства і ўтапічнасць надзей гэткай жа інтэлігенцыі. На самай справе ўсё было значна больш складана. Трэба сказаць, што і прыхільнікам тэорый Карла Маркса дагрукацца да свядомасці самага перадавога пралетарскага класа было не нашмат лягчэй. Працоўныя ў той перыяд амаль павальна былі манархістамі. А канчатковую перамогу сацыяльнай рэвалюцыі ў Расіі, Кітаі ці на Кубе забяспечыў перш за ўсё ўдзел шматмільённых сялянскіх мас. У індустрыяльных жа краінах з масавым рабочым класам, сацыял-дэмакратычнымі партыямі і прафсаюзамі гэтага чамусьці не адбылося.

Тысячы ўдзельнікаў «хаджэння ў народ», у тым ліку і тыя, хто проста ішоў адукоўваць і лячыць сялян, апынуліся ў турмах. Некаторыя з іх падчас доўгага следства памерлі, іншыя — звар’яцелі ў зняволенні. Але досвед «хаджэння» не прайшоў дарма. Прапагандысты ўсё ж намацалі сапраўдную «народную праграму»: «Зямля і Воля». Так у 1876 годзе «народнікі» і назвалі сваю новую арганізацыю. Яшчэ адна выснова, якую зрабілі першыя сацыялісты, — сяляне не вераць чужынцам, нават калі тыя і пераапранаюцца ў сялянскае адзенне і пераймаюць народную гаворку. І ад лятучай прапаганды разначынцы перайшлі да тактыкі сталага асядання ў вёсках — пад выглядам фельчараў, настаўнікаў і гэтак далей. Сталі стварацца і першыя працоўныя саюзы. Аднак рэпрэсіі працягвалі выкошваць шэрагі агітатараў. Відавочцы ўспаміналі, што, калі зноў прыбыўшы пісар або медык не быў п’яніцам або выпісваў часопіс, гэта ўжо выклікала падазрэнне.

Але не толькі пераслед царскай паліцыі выракаў першую прапаганду сацыялістычных ідэй на няўдачу. Будучая заўважная народавольніца Вера Фігнер, якая працавала фельчаркай, пісала пра сялян наступнае: «Брудныя і знясіленыя, — на хворых нельга было глядзець абыякава; хваробы ўсё застарэлыя. У дарослых на кожным кроку рэўматызмы, галаўныя болі, якія цягнуцца па 10-15 гадоў, амаль усе пакутавалі на наскурныя хваробы; у рэдкай вёсцы былі лазні; у велічэзнай большасці выпадкаў яны замяняліся мыццём у рускай печцы; непапраўныя катары страўніка і кішак, грудныя хрыпы, чутныя за шмат крокаў, пранцы, струпы, язвы без канца, і ўсё гэта пры такім няўяўным брудзе жылля і адзення, пры ежы гэтак нездаровай і беднай, што спыняешся ў атупенні перад пытаннем — ці ёсць гэта жыццё жывёлы ці чалавека?» Вось так у рэальнасці выглядала жыццё ў царскай Расіі, «якую мы страцілі».

Вера Фігнер працягвае: «Часта слёзы цяклі ў мяне градам у мікстуры і кроплі, якія я гатавала гэтым няшчасным... У душу ж народа мне не ўдалося зазірнуць, для прапаганды я і рота не адкрывала». І не дзіўна. Большасць сялян, цёмных, забітых і асуджаных выключна на барацьбу за фізічнае выжыванне, былі проста не ў стане зразумець тэорыі пра новае, выдатнае грамадства, якія ім спрабавалі выкладаць заезджыя людзі з горада. Праўда, больш заможная і ўплывовая частка сялянства, «кулакі» — былі першымі ворагамі памешчыкаў на вёсцы. Але сельскія багацеі кідаліся ад сацыялістычнай пропаведзі, як чорт ад ладану, і імкнуліся хутчэй да ліберальных ідэй.

Несумненна, што пакуты простага люду, якія і Ігнат Грынявіцкі бачыў з дзяцінства (бацька яго служыў эканомам у памешчыцкім маёнтку), штурхнулі ўражлівага юнака ў рэвалюцыю. Сам Ігнат быў вельмі мяккім і добрым па характары, за што і атрымаў ад таварышаў мянушку «Коцік», якая пасля стала яго партыйнай мянушкай.

Беларусь жа, якая зазнавала падвойны — сацыяльны і нацыянальны — прыгнёт, была адным з цэнтраў народніцкага руху. Сяргей Кавалік, дваранін Магілёўскай губерні, распрацаваў тэорыю «вольнага сацыялізму» яшчэ да знаёмства з Міхаілам Бакуніным. Дваранка Віцебскай губерні і ўдзельніца «хаджэння ў народ» Кацярына Брэшка-Брэшкоўская ў будучыні стане «бабуляй рускай рэвалюцыі». А «народніка» з маёнтка Блонь Мінскай губерні Анатоля Бонч-Асмалоўскага можна назваць «дзядулем» рэвалюцыі беларускай.

Беларускі нацыянальны рух таксама фармаваўся выключна на народніцка-сацыялістычнай аснове. «Дык прасі ж ты ў Бога, малі, каб я панам ніколі ня быў» — пісаў родапачынальнік беларускай літаратуры, «народнік» Францішак Багушэвіч (Мацей Бурачок).

Няўдачы першай і другой прапагандысцкіх кампаній выклікалі сярод «землявольцаў» раскол. З прычыны рэпрэсій многія пачалі выступаць за заваёву палітычных свабод, адкладаючы на потым сацыялізм. Пры гэтым «палітыкі» мелі намер выкарыстоўваць і ўжо выкарыстоўвалі ўзброеныя акцыі. «Вяскоўцы» працягвалі настойваць на сістэматычнай сацыялістычнай прапагандзе сярод сялян і майстравых, цураючыся усялякай барацьбы за дзяржаўную ўладу. І рэзка асуджалі тактыку палітычных забойстваў. «Палітыкі» стварылі партыю «Народная воля», а «народнікі» — арганізацыю «Чорны перадзел», маючы на ўвазе гэтак жаданую сялянамі зямлю.

Не маючы аніякіх законных сродкаў у дзяржаве, дзе не было ні парламента, ні Канстытуцыі, ні грамадзянскіх свабод, дзе за мірную прапаганду людзей кідалі ў турмы, «народавольцы» ў якасці асноўнага сродку барацьбы выбралі індывідуальны тэрор. Галоўнай мішэнню стаў вярхоўны носьбіт улады — цар. Прысуд Аляксандру II вынеслі яшчэ «землявольцы» — на Ліпецкім з’ездзе ў чэрвені 1879 года. Але ўмоўна: яго прывядзенне ў выкананне ставілася ў залежнасць ад паслаблення або ўзмацнення рэпрэсій. Аднак тэрор з боку ўрада працягваўся: з красавіка па снежань 1879 года былі пакараныя 16 чалавек. І тады «Народная Воля» зацвердзіла прысуд.

З бомбай — за канстытуцыйную манархію?

Ігнат Грынявіцкі ўступіў у «Народную Волю» ці не ад самага пачатку, у 1879 годзе. Адначасова разам з групай студэнтаў-землякоў Грынявіцкі стварыў беларускую сацыяльна-рэвалюцыйную партыю. Гэта была першая палітычная арганізацыя, якая заявіла аб самастойных інтарэсах беларускага народа. Грынявіцкі ўдзельнічаў у выданні «Рабочай газеты», вёў агітацыю і прапаганду. Бо першапачаткова «Народная Воля» мела намер займацца і масавай працай, ствараць арганізацыі сярод рабочых, вайскоўцаў, студэнтаў. Але неўзабаве логіка ўзброенага супрацьстаяння прымусіла ўсе сілы кінуць на яго. Праз некаторы час «Коцік» далучыўся да падрыхтоўкі замаху на цара.

Па злой іроніі гісторыі, Аляксандр II быў не тыранам, а самым ліберальным з усіх Раманавых. Ні да, ні пасля яго ні адзін манарх не праводзіў такіх глыбокіх рэформ. «Цар-вызваліцель» адмяніў прыгоннае права і рэкрутчыну, пашырыў мясцовае самакіраванне, увёў суд прысяжных. Праўда, рабілася гэта не столькі царскай ласкай, колькі пад уражаннем прайгранай Крымскай вайны, пад ціскам наспелых патрэб грамадства і народных хваляванняў. І ўсё адно цар і яго ўрад не паспявалі за ходам сацыяльнага развіцця. Так «вялікая сялянская рэформа» была палавіністай і выклікала бунты падманутых сялян. І ў многіх іншых пытаннях Аляксандр II заставаўся тыповым самадзержцам: ён задушыў паўстанне 1863 года ў Польшчы, Літве і Беларусі, рух горцаў на Каўказе, што прывяло да іх шматмільённага зыходу ў Турцыю, вёў каланіяльныя войны ў Сярэдняй Азіі.

Парадокс сітуацыі яшчэ і ў тым, што сацыялісты-«народавольцы» сваімі замахамі вырашылі падштурхнуць цара да больш радыкальных буржуазных рэформ. Дарэчы, тактыку індывідуальнага тэрору ўжывалі менавіта буржуа ў барацьбе з феадальнымі парадкамі — напрыклад, італьянскія карбанарыі. Нават сцэнар замаху на Аляксандра II быў падобны да спробы італьянскіх змоўшчыкаў забіць Напалеона III у 1858 годзе. Затым рушыла серыя замахаў анархістаў на еўрапейскіх манархаў і рэспубліканскіх прэзідэнтаў. Але «Народная Воля» асудзіла гэтыя акты — бо яны адбываліся ў краінах, дзе была палітычная дэмакратыя. Так, у «Народнай волі» ў 1881 годзе былі спачуванні з нагоды замаху на прэзідэнта ЗША Джэймса Гарфілда яго былым прыхільнікам і членам рэлігійнай сэкс-камуны Шарлем Гіта.

Самім ідэолагам «Народнай Волі» давялося здзейсніць сур’ёзны пераварот у праграмных пытаннях. Савецкі гісторык 1920-х гадоў Міхаіл Пакроўскі, які досыць высока цаніў «Народную волю», усё ж лічыць: з пэўнага моманту яна перастае быць сацыялістычнай партыяй. Лідар «Народнай волі» Андрэй Жэлябаў, напрыклад, пачынае раіць менш гаварыць пра аграрную рэвалюцыю. Больш за тое, памяркоўныя лідары «народавольцаў» былі гатовыя нават часова зняць патрабаванне рэспублікі! Бомбамі і дынамітам — вырваць хоць бы канстытуцыйную манархію? «Адзіная наша задача ў дадзены момант — гэта дамагчыся дэмакратычнай Канстытуцыі», — казаў Жалябаў. «Для таго нам неабходнае спачуванне грамадства. Мы павінны таму пазбягаць такіх крокаў, якія адштурхнулі б ад нас ліберальныя грамадскія колы».

Справа была ў наступным. З сялянамі інтэлігенты-прапагандысты пакуль размаўлялі на розных мовах. Прасцей было з гарадскімі рабочымі. Але пралетарыяў з пецярбургскіх мануфактур і з мінскіх і гомельскіх чыгуначных майстэрняў больш цікавілі рэчы матэрыяльныя. Рубель прыбаўкі да заробку, як прыбраць прыдзірлівага майстра або лютага гарадавога. Затое найбольш дзейсную, хоць і негалосную, падтрымку «народавольцы» сустрэлі сярод буржуазіі, якая ўжо даўно прагнула вызваліцца ад бязмежжа царскіх губернатараў і паліцмайстраў і атрымаць сваю долю ўдзелу ў дзяржаўнай уладзе. Фанатычна адданыя ідэі рэвалюцыянеры падаваліся для заводчыкаў і фабрыкантаў больш прыдатным таранам супраць бюракратыі і абсалютызму, чым ліберальныя земскія дзеячы.

«Народавольцы» ж, стаўшы на тэрарыстычны шлях, з яго дынамітнымі лабараторыямі, канспірацыйнымі кватэрамі і іншай падпольнай тэхнікай, адчайна мелі патрэбу ў грошах. І яны ў іх былі — прычым, у немалой колькасці. На думку Міхаіла Пакроўскага, крыніцай фінансавання «Народнай Волі» выступала буржуазія. У абмен на гэта лідары партыі вымушаныя былі зрабіць яе сацыяльную праграму больш умеранай.

Квіток на пакаранне па добрым кошце

І вось набліжаўся фатальны дзень — 1 сакавіка 1881 года. Да гэтага часу «народавольцы» зрабілі ўжо шэсць спроб замаху на цара. Тут быў і падрыў царскага цягніка, узляцела на паветра сталовая ў Зімовым палацы. Але Аляксандр II ўвесь час заставаўся цэлым.

Улады таксама не драмалі. З аднаго боку, былі ўзмоцненыя рэпрэсіі, у канцы 1880 года на шыбеніцы загінулі яшчэ некалькі «народавольцаў». Пасля выбуху ў Зімовым палацы ў лютым 1880 года цар перадаў дыктатарскія паўнамоцтвы свайму фаварыту — армянскаму арыстакрату Міхаілу Лорыс-Мелікаву. Ужо праз тыдзень у кіраўніка «Вярхоўнай распарадчай камісіі» стралялі — але генерал-ад’ютанта Лорыс-Мелікава выратаваў шынель. Стралком аказаўся мяшчанін са Слуцка Іпаліт Младзецкі, ахрышчаны яўрэй. Ён быў сацыялістам па перакананнях, але да «Народнай Волі» не належаў. Младзецкага судзілі на наступны дзень пасля замаху, яшчэ праз дзень — павесілі. Пакаранне адбывалася на плошчы, і на яго прадавалі квіткі — ад 50 капеек да 10 рублёў, у залежнасці ад месца. Прыйшоў паглядзець, відавочна, для літаратурных уражанняў і Фёдар Дастаеўскі. Натоўп здзекаваўся з асуджанага, не падзейнічаў і выкрык Младзецкага: «Я паміраю за вас!» Усе прыціхлі, толькі калі прысуджаны перад смерцю пацалаваў крыж…

З іншага боку Аляксандр II і Лорыс-Мелікаў рыхтавалі ліберальную палітычную рэформу. Сёння гавораць ледзь не пра першую расійскую Канстытуцыю, але на справе праект Лорыс-Мелікава прадугледжваў скліканне не парламента, а законарадчага органа. Лісток «Народнай Волі» ў чэрвені 1880 года пісаў пра Лорыс-Мелікава наступнае: «Ён імкнецца раз’яднаць апазіцыю, какетнічаць з лібераламі, з рознымі земцамі да т. п.; прыгожымі фразамі пра будучыя вольнасці ён імкнецца адрэзаць у канстытуцыяналістаў ўсялякую сувязь з радыкаламі... Адрываючы ад нас ліберальную партыю, Лорыс мае намер тое самае зрабіць і адносна моладзі». Урад падлашчваўся да студэнтаў, абяцаючы поўнае прабачэнне сасланым навучэнцам. Пэўныя сацыяльныя паблажкі былі зробленыя і простаму народу: цяжкая падушная подаць была заменена падаходным падаткам, быў адменены саляны падатак, а ў Пецярбургу ўлады спрабавалі рэгуляваць цэны на хлеб і муку.

А вось на «Народную Волю» ў пачатку 1881 года абрынулася чарада правалаў, быў арыштаваны яе аўтарытэтны лідар Андрэй Жэлябаў. І з замахам вырашана было паспяшацца. Яго арганізацыю ўзяла на сябе дачка пецярбургскага губернатара і нашчадак апошняга гетмана Украіны Кірыла Разумоўскага Соф’я Пяроўская. Бомбы з «грымучым студнем» распрацаваў і падрыхтаваў інжынер і вынаходнік Мікалай Кібальчыч, ураджэнец Чарнігаўскай губерні. Яго канструкцыя запала ўдарнага дзеяння далёка апярэдзіла ваенную тэхніку таго часу і выкарыстоўвалася ў «кактэйлях Молатава» нават у 1941 годзе. Пасля, за некалькі дзён да пакарання смерцю, Кібальчыч распрацуе праект пілатуемага рэактыўнага лятальнага апарата, кіраванага з дапамогай змены нахілу рухавіка і крылаў-стабілізатараў.

Гаспадыняй канспіратыўнай кватэры, дзе рыхтаваліся бомбы, была Геся Гельфман, дачка лесапрамыслоўца з Мазыра, яна збегла з хаты з-за спробы бацькоў, артадаксальных іудэяў, супраць яе волі выдаць яе замуж. Далучылася да рэвалюцыйнага руху, сядзела два гады ў літоўскім замку. Працавала ў «Чырвоным Крыжы» «Народнай Волі».

Пры гэтым атраду з чатырох метальшчыкаў —