«Не адмаўляў увогуле нікому, пабачыўшы 10 жніўня жудасную карціну ў Бальніцы хуткай дапамогі»

Вялікая гутарка з адвакатам Андрэем Мачалавым.

У адвакацкім партфоліа адваката Андрэя Мачалава за апошні год з’явіліся адны з самых гучных спраў: ад суда за надпіс «Не забудзем» на Пушкінскай да абароны журналісткі Кацярыны Барысевіч і Вольгі Сінялёвай, віна якой палягае толькі ў тым, што яна папрасіла з'ехаць з арэнднай кватэры пракурорку. На мінулым тыдні якраз на судзе над апошняй ён даведаўся, што яшчэ месяц таму яго выключылі з калегіі адвакатаў.

«Наша Ніва» пагутарыла з Андрэем пра тое, чым ён збіраецца займацца далей і распыталі пра хобі.

«Марыў стаць алімпійскім чэмпіёнам па плаванні»

— Раскажыце крыху пра сваіх бацькоў і прыход у адвакатуру.

— Я родам з Маладзечна. Маці — настаўніца малодшых класаў, а тата — таксама адвакат, ён спецыялізуецца на крымінальных і грамадзянскіх справах. Менавіта ён, відаць, і быў для мяне нейкім арыенцірам у выбары прафесіі. Хаця ў школе я марыў стаць алімпійскім чэмпіёнам па плаванні, займаўся ў маладзечанскай спартыўнай школе, удзельнічаў у спаборніцтвах. Аднак гуманітарная адукацыя ў выніку пераважыла спорт. У той жа школе я часта чуў ад настаўнікаў: вось любіш ты дыскутаваць, спрачацца, абмяркоўваць розныя тэмы.

У БДУ я вучыўся па спецыялізацыі «міжнароднае права» і з чацвёртага курса стажыраваўся ў міжнародных фірмах. Пасля прадстаўляў кліентаў у гаспадарчых судах, а калі змены ў заканадаўстве сталі дазваляць прадстаўляць кліентаў выключна адвакатам, вырашыў, што мне патрэбная ліцэнзія.

Я не адзіны сын у бацькоў: у мяне ёсць сярэдні брат і малодшая сястра.

— Наколькі ваш графік працы змяніўся з 2020 года?

— У любога адваката графік па змоўчанні ненармаваны, але недзе да чэрвеня 2020 года я мог сабе дазволіць трошкі адпачыць пасля працоўнай ночы. Пасля гэта стала немагчыма: з 10 жніўня, калі да мяне звярнуліся першыя пацярпелыя, бывалі суткі, калі паспаць не атрымлівалася ўвогуле. І калі я ўпершыню тады прыехаў у Бальніцу хуткай дапамогі, зразумеў, што ўсё гэта хутка не скончыцца і мяне чакае яшчэ больш працы.

У новых умовах я амаль зусім прыпыніў эканамічную практыку. Большасць кліентаў з нетэрміновымі рэчамі гэта зразумелі, нешта гарачае ўзялі сабе калегі. Я ж працягваў весці толькі адну эканамічную справу, але яна вельмі млявапраяўная і займала мала часу.

— Заўсёды можна было адмовіць у дапамозе, калі зрабілася напружана, чаму вы гэтага не рабілі?

— Спачатку я не адмаўляў увогуле нікому. І азіраючыся назад, разумею, што такое рашэнне прыняў якраз пасля наведвання бальніцы, пабачыўшы жудасныя карцінкі ў рэанімацыі. Гэта быў нейкі псіхалагічны пералом, калі я зразумеў, што маё жаданне паспаць ці з’ездзіць у адпачынак — неістотнае ў параўнанні выпрабаваннямі, якія выпалі на долю людзей.

Потым, канечне, мой нумар распаўсюдзіўся сярод валанцёраў, мне тэліла па некалькі чалавек у дзень, і я проста фізічна не мог прысутнічаць на ўсіх адміністрацыйных справах. Браў сабе па адной-две на дзень. Але ў нас склалася група адвакатаў, гатовых дапамагаць людзям, і мы падстрахоўвалі адзін аднаго, перанакіроўвалі кліентаў, каб не пакінуць іх з нічым.

— Якраз дзякуючы сарафаннаму радыё ў нейкі момант ў адваката Мачалава аказаліся адныя з самых рэзанансных і медыйных спраў?

Найбольш шырока мае кантакты разышліся пасля затрыманняў 1 верасня журналістаў Tut.by, «Камсамолкі» і БелаПАН, калі яны атрымалі трое сутак за асвятленне акцыі ў горадзе. Мабыць, камусьці спадабалася, як я працую, і вось пайшла рэклама.

Так да мяне пасля звярнуліся і сваякі баскетбалісткі Алены Леўчанка.

Што тычыцца крымінальных спраў, то Марыю Бабовіч, якую судзілі за надпіс «Не забудзем»на Пушкінскай, я ўпершыню ўбачыў, калі наведваў допыты. 10 верасня следчай групай была заведзеная адна вялікая справа аб беспарадках у Мінску, і людзей, якія недзе неяк мільгалі, выклікалі на допыты. Мы адсочвалі на допытах, каб усё праходзіла без парушэнняў.

Абаронцай Вольгі Залатар я стаў па яе просьбе. Як валанцёрка «Вясны» яна шмат працавала ў Фрунзенскім судзе, я таксама там часта працаваў. Так і пазнаёміліся. Калі Волю затрымалі, яна адразу сказала дзяжурнаму адвакату: «Паклічце да мяне Андрэя Мачалава».

— Падбівалі статыстыку, колькі ўсяго спраў вялі?

— Дакладнай статыстыкі пакуль не зрабіў, гэта адзін з пунктаў, які я хачу закрыць акурат пасля выключэння мяне з калегіі: вольнага часу павінна стаць трошкі больш. Калі прыблізна, то адміністрацыйных было каля сотні, крымінальных — каля дзесяці.

Варта адзначыць, што не ўсе вынікі судоў атрымаліся песімістычнымі. Нават у мяне было нямала спраў, дзе па адміністрацыйных артыкулах людзі не атрымлівалі пакаранне наогул ці не атрымлівалі суткі, напрыклад. Ці ўзяць тыя ж выпадкі з крымінальнымі: калі дзяржабвінаваўца запрошваў некалькі год, а чалавек атрымліваў шэсць месяцаў рэальнага пакарання (як гэта было з журналісткай TUT.BY Кацярынай Барысевіч, напрыклад). Як бы дзіўна ні гучала, але ўсё гэта — маленькая перамога, бо мы ведаем, што беларускія суды не апраўдваюць людзей. Тым больш па палітычных справах.

«Заўсёды псіхалагічна цяжка, калі справа выдуманая»

— Якія працэсы даліся цяжэй за ўсё ў эмацыйным плане?

— Мне заўсёды псіхалагічна цяжка, калі справа выдуманая. Вось быў журналіст Арцём Маёраў, ён прыйшоў распавесці пра ператрус на офісе Tut.by, яго затрымалі і прыдумалі, што забралі з дома на прафілактычную размову. А ў 416-м кабінеце Маскоўскага РУУС журналіст знянацку пачаў лаяцца мацюкамі. Гэтага ніхто вакол не бачыў, відэадоказаў няма, але ўчастковы дакладна памятае, што гэта мела месца, і чалавека арыштоўваюць. Падобнае было і са справай Любы Каспяровіч.

Робіцца крыўдна, калі ў цябе цалкам атрымліваецца даказаць невінаватасць чалавека (ёсць трое сведак, відэазапісы, а сведка з РУУС, у сваю чаргу, кажа зусім не тыя рэчы). У звычайным жыцці пры такім раскладзе чалавека адпускаюць, а сведку прыцягваюць да адказнасці за лжэсведчанне. А ў нашых рэаліях суддзі пачынаюць нешта дакручваць, казаць, што сведка-міліцыянер заблытаўся, напрыклад. І віна робіцца даказанай.

У крымінальных справах іншы падыход: асноўная тэхналогія следства — максімальна скажаць факты, трактаваць іх на свой лад. Класічны выпадак з 293-м артыкулам Крымінальнага кодэкса пра масавыя беспарадкі. Кампанія сяброў абмяркоўвала палітыку ў сваёй групе, яе неяк выкрылі. Прыйшлі да людзей, і ў аднаго знайшлі бензін і аліва ў гаражы. І з гэтага робіцца выснова, што чалавек збіраўся вырабляць кактэйлі Молавата і кідаць у сілавікоў. А са скрыні цвікоў — што ён хацеў праколваць шыны. Гэта вельмі дзіўная логіка: я не ведаю мужчыну, у якога б у прыватным доме не знайшлося бензіну ці цвікоў.

У некаторых справах прыдумляюцца цяжкія наступствы злачынства, якія ніяк не даказваюцца падчас следства. Следчы кажа: я лічу, што пасля гэтых дзеянняў людзі пачалі больш актыўна выходзіць на мітынг (напрыклад, падобнае было на судзе над журналісткамі «Белсата» Кацярынай Андрэевай і Дар’яй Чульцовай). А чаму вы так лічыце?

Следства проста выказвае суб’ектыўнае меркаванне, нічым не падмацаванае, а суд лічыць яго аб’ектыўным. Па такой схеме самае бяскрыўднае дзеянне можна перапакаваць у злачынства.

— Сярод вашых кліентаў — пацярпелыя, якія хацелі завядзення крымінальных спраў па факце катаванняў на Акрэсціна.

— На жаль, яны так і не былі заведзеныя. Адзінае, чаго атрымалася дасягнуць, — усе факты катаванняў на Акрэсціна ў ЦІП і ў ІЧУ у сваю вытворчасць прыняў цэнтральны апарат Следчага камітэта. І мне дакладна вядома, што яны сапраўды праводзілі неблагую праверку. У адзін момант было рэальна пастаўлена пытанне аб завядзенні крымінальнай справы. Але як толькі былы кіраўнік Следчага камітэта (у той час ведамства ўзначальваў Іван Наскевіч — «НН») паставіў такое пытанне на нарадзе сілавікоў, адразу быў звольнены.

Галоўнае, што матэрыялы пра злачынствы сабраныя, мы маем факты на руках. І калі прыйдзе час, крымінальныя справы будуць заведзеныя.

Шмат з таго, што сабрана самімі адвакатамі, наўрад ці збіралася б следчымі: апытанне сведак, пацярпелых, відэа. У нас з калегамі ўвогуле было шмат супадзенняў: калі кліент аднаго бачыў, як збівалі кліента другога, прымушалі крычаць «Я люблю АМАП». Мы знайшлі шмат такіх перасячэнняў і таксама перадалі следчым. Усё гэта дачакаецца свайго часу.

— Пра тое, што вы пазбаўленыя ліцэнзіі, вы даведаліся наўпрост на судзе, абараняючы Вольгу Сінялёву, хаця такое рашэнне калегія прыняла яшчэ ў канцы мая. Думаеце, гэта касяк ці было зроблена наўмысна?

— Сітуацыя адбылася цікавая: калі ў калегіі пабачылі ў навінах мяне на судовым працэсе, то, відаць, перапудзіліся і пачалі мне адразу тэлефанаваць. Але я не мог падняць слухаўку, таму што ішоў судовы працэс. Тады яны, відаць, вырашылі накіраваць ліст пра пазбаўленне мяне ліцэнзіі у суд праз факс. Пасля абеду мне гэтую навіну зачыталі. Не ведаю, чаму ў калегіі маўчалі месяц. Хутчэй, гэта сведчыць пра агульны стыль працы.

Абскарджванне з майго боку будзе абавязкова. Самае смешнае ў гэтым, што ўсе члены дысцыплінарнай камісіі сказалі мне, што падтрымліваюць, але: «Прабач, мы павінны цябе выключыць з калегіі».

Прычына выключэння звязаная са справай Вольгі Залатар не проста так, на мой погляд. Усе асабліва тут узрушыліся, таму што збіваць жанчыну, маці пяці дзяцей — гэта няправільна нават па панятках супрацоўнікаў ГУБАЗіКа. Я распавёў пра катаванні сваёй кліенткі, і для таго боку — гэта сорам.

«Пазбаўленне адвакатаў ліцэнзій — гэта таксама зачыстка інфармацыйнага поля»

— Колькі разоў за апошні год вы ўвогуле чулі гэта: «Прабачце, але…», «Вы ж самі ўсё разумееце»?

— Даволі часта. Асабліва ад следчых, бо добрых людзей там хапае, але ў іх сям’я-крэдыты і іншыя прычыны. Яны працягваюць выконваць сваю працу, але ў нейкай ступені разумеюць, што робяць няправільныя рэчы.

— Чаму саветы калегій не абараняюць сваіх? Такое было заўсёды ці ў нейкі момант зламалася?

— Дзейсная сістэма самакіравання існуе даўно. Афіцыйна калегіі лічацца незалежнымі інстытутамі, але на практыцы ёсць некалькі механізмаў уплыву на кожнага адваката з боку Міністэрства юстыцыі. Асноўны з іх — магчымасць любога спецыяліста ў любы час беспрычынна выклікаць на пазачарговую пераатэстацыю. Гэты механізм дазваляе Мінюсту прасоўваць неабходныя ім правілы.

Калі казаць пра мяне, старшыня БРКА не хаваў — нават даносіў да некаторых калег, — што па мне рашэнне прынялі якраз ў Мінюсце, і яго проста давялі да дысцыплінарнай камісіі. І гэтага факта ніхто не саромеўся, хаця гэта відавочна незаконна.

Падобныя сітуацыі здараліся і раней. У асноўным у перыяды ад выбараў да выбараў. Згадаем той жа 2011 год: пасля выбараў-2010 каля дзесяці адвакатаў былі пазбаўленыя ліцэнзій, у асноўным — абаронцы кандыдатаў у прэзідэнты і актывістаў. На сёння іх колькасць пераваліла за 30.

Пры гэтым варта адзначыць, што першапачаткова, у жніўні-верасні, у тым жа БРКА транслявалі такую пазіцыю: «Мы будзем дапамагаць усім пацярпелым, размаўляць з МУС». Бліжэй да Новага года там жа пачалі настойваць на тым, каб адвакаты рабілі нічога, акрамя напісання фармальных скаргаў і хадайніцтваў. Гэта капіявала рыторыку дзяржорганаў, ні пра якую незалежнасць гаворкі не ідзе.

— Калі адвакаты ў сённяшніх беларускіх судах збольшага нічога не вырашаюць, навошта пазбаўляць іх ліцэнзій?

— Я ведаю, што наўпрост цяпер калегія разглядае пытанне аб выключэнні яшчэ некалькіх адвакатаў. Бачу гэта звёнамі аднаго ланцуга: з аднаго боку прымаюцца захады для закрыцця непадкантрольных, незалежных СМІ, з іншага — пазбаўляюцца ліцэнзіі, выключаюцца з калегій тыя адвакаты, якія могуць выносіць з сістэмы інфармацыю. Пракурор ці суддзя не даюць каментароў і інтэрв’ю, адзіны, хто можа гэта рабіць — гэта якраз адвакат. Гэта такая двуххадовачка для зачысткі інфармацыйнага поля, на мой погляд.

— Як працаваць ва ўмовах, калі прафесію зачышчаюць?

— У прафесіі зараз сапраўды цяжкія часы, але ў нейкай ступені мне гэта падабаецца. Мне не хацелася б працаваць, умоўна кажучы, у Швейцарыі, дзе прававая сістэма цалкам наладжаная. Мне цікава жыць у такі вось перыяд з выклікам, гэта важныя гістарычныя падзеі. І яны, між іншым, далі мне лепш даведацца пра людзей, з якімі я працую побач. У складаны момант жыццё выразна паказала, хто ёсць хто.

Сённяшнія чысткі ў адвакатуры патрэбныя, каб паказаць іншым, што могуць зрабіць з імі, калі яны не прымуць пэўныя правілы гульні.

Калі я чытаў артыкул пра адвакатуру 20-30-х гадоў, то не верыў, што ён пра падзеі, якія адбыліся 100 год таму. Было адчуванне, што гэта пра нас. Нібыта мы і не вывучалі гісторыю сталінскага тэрору, рэпрэсій, Другой сусветнай вайны, нібыта не жывём у новай краіне. Большасць адвакатаў з незалежным меркаваннем і тады імкнуліся вытруціць, а тых, хто заставаўся, прымусіць прасіць суд пра паслабленне, не збіраць ніякіх доказаў. Дзяржава сёння таксама хоча, каб адвакаты проста сядзелі на працэсах, не заяўлялі лішняга, інтэрв’ю не давалі.

Толькі запужаць усіх немагчыма. Адвакат — інтэлектуальная прафесія, абсалютная большасць яе прадстаўнікоў разумее, што адбываецца. Для адвакатаў перамога грамадства гэта азначае аднаўленне незалежных судоў і пракуратуры з адвакатурай. Працэс запужвання можа цягнуцца бясконца, калі не аднавіць прававую сістэму.

«Мы з калегамі таксама можам лічыцца экстрэмістамі, калі падаем скаргу на пастанову суда і яе не задавальняюць»

— Патлумачце, адкуль у Беларусі знянацку з’явілася столькі экстрэмістаў — чаго толькі варты ўвесь Tut.by, матэрыялы якога хочуць экстрэмісцкімі прызнаць?

— На сваёй практыцы я не згадаю, каб экстрэмізм да 2020 года недзе раней фігураваў. І фішка ў тым, што ў новай рэдакцыі закона аб супрацьдзеянні экстрэмізму сам гэты панятак вельмі пашыраны. Нават нейкая крытыка, любое выказванне, якое разыходзіцца з палітыкай дзяржавы, можа лічыцца экстрэмізмам. Мы з калегамі жартуем, што, калі мы падаем скаргу на пастанову суда і яе не задавальняюць, мы таксама можам лічыцца экстрэмістамі.

Тое, што мы чытаем у заключэнні экспертнай камісіі па Tut.by, у прыватнасці, абвінавачванне ў тым, што партал вёў незалежную рэдакцыйную палітыку, экстрэмізм у тэлеграм-каналах — гэта максімальнае зацягванне паясоў, навязванне адзінай ідэалогіі. Але ўсё гэта поўны абсурд. Таму што нармальнае грамадства фарміруецца якраз за кошт існавання розных меркаванняў. І незалежнае СМІ ў нармальнай дзяржаве не можа ўяўляць небяспекі ні для дзяржаўных органаў, ні для грамадства ў цэлым.

Калі дзяржава баіцца незалежнага меркавання, то з ёй нешта не так. Тое самае можна сказаць і пра здольнасць утрымліваць уладу выключна сілавым метадам.

— Вам было калі-небудзь страшна апошнім часам?

— Мне, мабыць, прасцей, таму што ў мяне няма ні сям’і, ні дзяцей. Асабіста за сябе я не асабліва перажываю.

Здаралася, канечне, праявы страху — гэта ж натуральнае пачуццё для чалавека. Але калі мэта для мяне пераважвае рызыку, то я працягваю працаваць. Зноў жа пытанне: хто, акрамя нас? Калі мы сканчвалі факультэт міжнародных адносін, загадчык нашай кафедры сказаў добрую рэч: «Студэнты, вы скончылі ўніверсітэт для таго, каб будаваць сваю краіну па тым сцэнары, які лічыце вартым». І я вось для сябе вырашыў, што не буду нікуды з’язджаць, хоць пасля з’яўлення небяспекі для прафесіі і выключэння з калегіі мне прыходзілі канкрэтныя прапановы пераехаць за мяжу.

Можа гучаць пафасна, але я праўда лічу так: ты мусіш рабіць усё, што можаш. І калі так зробяць усе, мы будзем жыць у іншай краіне. У мяне ёсць досвед міжнароднай працы, я ведаю ангельскую і французскую мовы, але з’язджаць не хачу: я ў сябе дома і хачу рабіць нешта вартае менавіта для сваёй краіны.

— А што адвакат Андрэй Мачалаў звычайна робіць вольны час?

— Мая вялікая любоў — гэта спорт, збольшага, як і ў дзяцінстве, — плаванне. Мы з сябрамі практыкуем водны турызм: каб паплаваць на байдарках у нас ці адправіцца ў водны паход за мяжу. Не так даўно, напрыклад, былі на Каўказе. Люблю таксама трыятлон: пабегаць, паскакаць. Пагуляць у валейбол ці футбол.

— Якія цяпер планы?

— Агулам для мяне змяняецца толькі тое, што я не змагу прадстаўляць інтарэсы людзей у судзе і на следстве. Але я магу сустракацца з кліентамі, складаць разам з імі стратэгію абароны, рыхтаваць дакументы — скаргі, хадайніцтвы.

Я працягну працаваць ў якасці памочніка адваката: не хачу сыходзіць з абранага кірунку. Мне хочацца працягваць дапамагаць людзям, з якімі мы пачалі працаваць, да іх перамогі. І хацелася б скончыць прадметнае адвакацкае расследаванне па фактах катаванняў.