«У архіве пабачыла тоны лістоў за беларускую мову»

Як беларусы падтрымалі нацыянальны ўздым пачатку 1990-х.

Беларусізацыя пачатку 1990-х была шырока падтрыманая ўсімі слаямі насельніцтва, супраць анэксіі можна процістаяць мовай, эліты павінны прасоўваць беларускую мову. Гэта асноўныя высновы маштабнага дасьледаваньня пра беларусізацыю на пачатку 1990-х, якое праводзіць гісторык, выкладчыца факультэту гуманітарных дасьледаваньняў Карлавага ўнівэрсытэту ў Празе Алена Маркава пры падтрымцы Чэскага нацыянальнага агенцтва навуковых дасьледаваньняў. Цалкам праца мае выйсьці кнігай па-ангельску і па-беларуску налета. Навукоўца ў інтэрвію «Радыё Свабода» расказала, што яе найбольш уразіла пра аналізе тысяч першакрыніц і чаму так сталася, што ніхто да яе ня браўся дасьледаваць гэтую тэму.

Чаму дасьледчыкі ў Беларусі ня браліся аналізаваць пэрыяд беларусізацыі

— Ва Ўкраіне ў часе нядаўняга абмеркаваньня закону пра мову вядомы аналітык Віталь Портнікаў напісаў, што «мова — незалежнасьць нашай краіны, ня будзе мовы — ня будзе незалежнасьці». Як у гэтым рэчышчы можна разглядаць вашае дасьледаваньне пра пэрыяд беларусізацыі канца 1980-х — пачатку 1990-х, якім вы займаецеся ўжо каля некалькі гадоў?

— Мова зьяўляецца неад’емнай часткай сувэрэнітэту. У цяперашні час гэта адна з гарантый сувэрэнітэту. Цяпер шмат гаворыцца пра існаваньне мяккай сілы, гэтак званай soft power, якую выкарыстоўваюць больш магутныя суседзі падчас інфармацыйнай вайны праз масіраваную прапаганду. Як можна супрацьстаяць гэтай прапагандзе, асабліва, калі ідзе размова пра моўны аспэкт? Уявіце, калі гавораць па-расейску, што беларусы ня маюць уласнай гісторыі, культуры, нацыянальнай ідэнтычнасьці, але паспрабуйце сказаць гэта ж беларусу толькі ўжо на беларускай мове, і якая будзе рэакцыя. Мова — гэта адна з частак сувэрэнітэту, якой можна процістаяць асыміляцыі, анэксіі ды іншым падобным дзеяньням.

— Ці вы былі першай з навукоўцаў, хто ўзяўся прафэсійна прааналізаваць гэты пэрыяд? Наколькі ён вывучаны гісторыкамі?

— Я ўзялася за гэтую справу адной зь першых. Ёсьць некалькі фактараў. Раней быў крыху непрыдатны час, таму што гэтыя ўспаміны былі занадта яркія, жывыя, і вельмі складана было трымаць абʼектыўную дыстанцыю. А заўтра ўжо можа быць позна. Ужо столькі гадоў мінула, неабходна зрабіць высновы дзеля будучыні.

Што тычыцца беларускіх дасьледчыкаў, я баюся, што многія навукоўцы праз тое, што гэтае дасьледаваньне — актуальнае і сугучнае з тым, што цяпер адбываецца, якая цяпер моўная сытуацыя, сьвядома пазьбягаюць гэтай тэмы, каб не сказаць нешта лішняе, каб гэтае дасьледаваньне ня мела гістарычна-палітычную канатацыю. Я маю магчымасьці працаваць у рамках Цэнтральнай Эўропы і адчуваю сябе свабоднай, таму такое дасьледаваньне магчыма праводзіць. Мне ня трэба баяцца сказаць нешта лішняе ці мяняць тэматыку і танальнасьць.

У Нацыянальным архіве ляжаць тоны лістоў і тэлеграмаў у падтрымку беларускай мовы

— Якімі крыніцамі вы карысталіся?

— Гэта была шырокая база крыніцаў, вялізарная колькасьць дакумэнтаў, якія захоўваюцца ў Нацыянальным архіве ў Менску. Усё дасьледаваньне заснаванае выключна на першакрыніцах, якія знаходзяцца ў архіве, якіх няма ў адкрытым доступе. Гэта тычыцца стэнаграмаў дэбатаў па прыняцьці закону аб мове, гэта тоны тэлеграмаў, лістоў людзей у абарону нацыянальнай мовы ў 1990-я гады.

Гэтыя масівы дагэтуль не былі адкрытымі, дагэтуль імі ніхто не цікавіўся з вышэй названых прычынаў. Ці гэта проста, напэўна, было нецікава беларускім дасьледчыкам.

Я была ўражаная і ўсхваляваная, калі адкрывала гэтыя вялізарныя справы, бо была першай дасьледчыцай, якая запаўняла ліст доступу і рэгістравалася. Гэта было зусім нядаўна, але гэта ўжо архіў. Амаль 30 гадоў мінула і трэба гэта пераасэнсаваць, каб атрымаць пэўныя ўрокі. Інакш сэнсу няма.

— А што гэта за тоны тэлеграмаў і лістоў?

— Закону аб мовах, прынятым у 1990-м годзе, папярэднічала народнае абмеркаваньне. У Вярхоўны Савет БССР, які пазьней стаў парлямэнтам незалежнай Беларусі, накіроўваліся дзясяткі тысяч рэакцыі ў падтрымку беларускай мовы ад шараговых грамадзянаў, ад працоўных калектываў, ад настаўнікаў... Уражвае, што рэагавалі абсалютна ўсе сацыяльныя слаі насельніцтва. Вайскоўцы, студэнткі, хатнія гаспадыні пісалі лісты і слалі тэлеграмы з абгрунтаваньнем, чаму нам патрэбная беларуская мова як адзіная дзяржаўная. Гэта было вельмі інтэнсіўнае прыняцьце беларускай мовы Прыкладна палова лістоў у падтрымку беларускай мовы, як адзінай дзяржаўнай, была напісаная па-расейску, палова — па-беларуску.

— А ці былі лісты супраць?

— Былі, але яны былі хутчэй адзінкавыя. Найперш гэта былі лісты ад людзей сталага ўзросту, пэнсіянэраў.

— І ці была падобная рэакцыя на ініцыяваны Аляксандрам Лукашэнкам «моўны» рэфэрэндум 1995 году?

— Не. Там была іншая рэакцыя, якая захавалася пераважна ў СМІ. Як вядома, у 1995 годзе бацькі маглі выбіраць мову навучаньня, і гэта была грандыёзная памылка. Усе дырэктары і бацькі зараз ужо не галосна аддавалі перавагу расейскай мове, і гэта была катастрофа для нацыянальнай мовы. Рэакцыі людзей на рэфэрэндум 1995 году можна знайсьці, але гэта адзінкавыя выпадкі, кшталту перапіска РАНА і бацькоў.

Чаму? Калі прымалі Закон аб мовах у 1990 годзе, было адкрытае публічнае абмеркаваньне, урад хацеў рэакцыі грамадзянаў і ён іх атрымаў — на ўсіх мовах, ад усіх сацыяльных слаёў насельніцтва. Калі закон прымалі ў адваротным парадку, адкрытай публічнай дыскусіі не было. Гэта было нявыгадна.

Мяккая беларусізацыя — касмэтычныя гульні

— Якімі датамі вы акрэсьлілі дасьледаваны вамі пэрыяд?

— Закон аб мовах, прыняты ў 1990 у БССР, і травеньскі рэфэрэндум 1995 году. Інтэнсіўны ўсплёск, які скончыўся пасьля такой жа інтэнсіўнай русыфікацыяй.

— Ваша дасьледаваньне яшчэ не завершанае, але ўжо можна казаць пра самыя галоўныя высновы.

— Яны наступныя:

Ня трэба баяцца таго, што шырокія слаі насельніцтва не падтрымаюць беларускую мову.

Патрэбная інтэнсіўная імплемэнтацыя зьверху, дзяржава павінна актыўна падтрымліваць беларускую мову.

Калі казаць пра сучасную сытуацыю, пра так званую мяккую беларусізацыю, то гэта вельмі кропкавая ініцыятыва, якая накіроўваецца з боку некаторых элітаў. Так, канечне, гэта вельмі модна, але нават мяккая беларусізацыя ў выпадку несупраціву ўладаў ня можа дасягнуць масавага ўкараненьня мовы і яе ўзнаўленьня на масавым узроўні.

Я вельмі паважаю працу нашага «моўнага інспэктара» Ігара Случака ды іншыя ініцыятывы. Так званая софт-беларусізацыя была настолькі папулярная, што нават афіцыйныя ўлады яе адаптавалі. Гэта касмэтычныя гульні. Давайце глядзець у корань.

Калі ня будзе дзяржаўнай падтрымкі, дзяржаўнай імплемэнтацыі, то можа не быць дзяржаўнага сувэрэнітэту і супрацьстаяньня гэтай паўзучай мяккай агрэсіі, калі, напрыклад, падчас выбараў 2020 году ажыцьцявіцца «ветлівы» сцэнар з боку больш мацнейшых суседзяў.

Ня трэба баяцца, ня трэба слухаць асьцярогі кшталту «Народ нас не падтрымае». 1990-я гады паказваюць, што народ падтрымліваў мову, паступова ўцягваўся. І беларуская мова не такая ўжо супер цяжкая, усё нармальна адбывалася ўрэшце.

Патрэбныя мерапрыемствы дзеля падтрымкі іміджу беларускай мовы, і гэта павінна адбывацца і на дзяржаўным узроўні ў тым ліку.

Касмэтычныя вышыванкі — здорава, але калі будуць масіўныя прапагандысцкія атакі, яны могуць проста «зьляцець» як касмэтычны налёт.

Трэба падтрымліваць акадэмічныя дасьледаваньні на дзяржаўнай мове, павінны быць хаця б нейкія квоты для ўнівэрсытэтаў, якія будуць працаваць па-беларуску. Трэба праводзіць такую палітыку хаця б некалькі дзесяцігодзьдзяў, каб вырасьлі пакаленьні людзей, якія гавораць па-беларуску ў школе, садку, на працы, дома.

«1995 год — упушчаны шанец. Такая аграмадная хваля энтузіязму і падтрымкі наўрад ці паўторыцца»

— Гэтае пакаленьне магло б вырасьці, каб не рэфэрэндум 1995 году.

— Так. Цяпер бацькі змагаюцца за гэтую мову як крыжаносцы. Гэта ненармальна, ненатуральна ў нацыянальнай дзяржаве, якая хоча захаваць свой сувэрэнітэт. Бо беларуская мова — аснова ідэнтычнасьці, супольнай культуры і гістарычнай спадчыны. Нельга разьвіваць гістарычную навуку без нацыянальнай мовы.

— Вы казалі, што былі першай, хто атрымаў доступ у архіве да многіх дакумэнтаў. Што вас найбольш уразіла? Што для вас асабіста стала нечаканым пасьля працы з дакумэнтамі?

— Мне была нечаканая масавая падтрымка людзей, якія пісалі па-расейску. Яны ведалі, што трэба будзе вучыцца, але ўсё роўна масава падтрымлівалі гэтыя нацыянальныя ініцыятывы. Тады было вельмі модна казаць пра нацыянальную сьвядомасьць. Гэта была патрыятычная патрэба падтрымаць: «Гэта наша!»

Гэта няпраўда, калі кажуць, што людзі не хацелі беларускай мовы і мала хто яе падтрымліваў. Проста людзі не адкрывалі гэтыя справы, не былі ў архівах. Рэальнасьць 1990-х — гэты іншая рэальнасьць, чым тая, якой нас спрабуюць «накарміць» цяпер.

— Якія найбольш распаўсюджаныя міты пра беларусізацыю таго пэрыяду? Каму выгадна іх распаўсюджваць?

— Што нэабеларусізацыя 1990-х — гэта апантаныя нацыяналісты, якія хацелі нас «задушыць», давесьці да крайнасьці са сваёй беларускай мовай. Насамрэч гэта ня так. Гэта была татальная згода нацынальных элітаў і шырокіх масаў насельніцтва. Апазыцыя зрабіла ўсё што змагла, але, на жаль, гэты шанец быў упушчаны. 1995 год — гэта ўпушчаны шанец. Такая аграмадная хваля энтузіязму і падтрымкі наўрад ці паўторыцца.

— Зь якім пэрыядам у гісторыі Беларусі можна параўнаць канец 80-х, пачатак 90-з што да ўсплёску беларусізацыі?

— Найперш зь беларусізацыяй 1920-гадоў. Тут шмат агульных рысаў, якія можна знайсьці. Гэта была рэакцыя на русыфікацыю, якая была да беларусізацыі 1920-х і да беларусізацыі 1990-х. Нацыянальныя эліты прасоўвалі нацыянальныя, зьвязаныя з мовай і культурай патрабаваньні ва ўсе сфэры адукацыі, у масмэдыя, дзяржаўны апарат — мэтай было, каб кожны гаварыў па-беларуску. Але калі мы параўноўваем 1990-я з 1920-мі, то там быў, напрыклад, такі лёзунг, што камуністычная партыя павінна быць у першых шэрагах і размаўляць па-беларуску. У 1990-я яны ўжо не спрабавалі паўтараць гэты лёзунг, бо камуністычная партыя дыхала на ладан.

Былі аднолькавыя патрабаваньні зрабіць новую канцэпцыю нацыянальнай ідэнтычнасьці. У выпадку міжваеннай беларусізацыі гэта была такая канцэпцыя, паводле якой, мы, беларусы, нічым ня горшыя за палякаў ці расейцаў, у нас ёсьць агульная гісторыя, але мы маем права на самастойнае існаваньне, і ў нас ёсьць дзяржава. Новая нацыянальная мадэль 90-х разьвівалася ўжо ў адрынаньні савецкай ідэнтычнасьці. Пісалася новая нацыянальная гісторыя, заснаваная на культурнай і гістарычнай спадчыне і беларускай мове.

Апошняя, вельмі драматычная агульная рыса — гісторыя паўтараецца. Пяць гадоў інтэнсіўная беларусізацыі і вельмі гвалтоўнае згортваньне ў адным і ў другім выпадку. У канцы 1920-х быў «Вялікі пералом», у сярэдзіне 1990-х — рэфэрэндум, які проста згарнуў гэта ўсё. Дзякуй Богу, што нікога не расстралялі, як у 1937-м, але была тэндэнцыя зьместачкоўваньня беларускай мовы. Табе трэба, ты і размаўляй. Беларуская мова адыходзіць ад мэйнстрыму, страчвае прэстыжныя пазыцыі. Гэты сцэнар быў паўтораны.

Як хутка можа распачацца новы пэрыяд беларусізацыі

— Высновы вашага дасьледаваньня аптымістычныя ці пэсымістычныя, што да будучыні беларускай мовы?

— Часам кажуць, што давайце выпʼем за посьпех нашай безнадзейнай справы. Можна і так сказаць. Пэрспэктывы ня вельмі добрыя. Трэба ўсе рабіць своечасова. Калі была інтэнсіўная падтрымка ўсіх слаёў насельніцтва, гэта трэба было выкарыстоўваць. Цяпер, калі некалькі пакаленьняў нарадзіліся і гавораць на расейскай мове, вельмі складана даказаць камусьці, навошта я павінен пераключацца на беларускую мову. Мне і так добра, і было добра, і бацькам таксама. Тым ня менш, як б не былі хваравітыя гэтыя пераўтварэньні, іх трэба рана ці позна пачынаць. Я думаю, што новыя палітычныя нацыянальныя эліты з гэтым сутыкнуцца. Ня трэба баяцца гэтых пераўтварэньняў і трэба ісьці да канца.

Эліты заўсёды павінны ісьці наперадзе народу і мець яснае ўяўленьне, бачаньне, як павінна выглядаць нацыянальная дзяржава і нацыянальны сувэрэнітэт. А ў нашым беларускім канкрэтным выпадку ён наўпрост заснаваны і на нацыянальнай мове, і на яе масавым выкарыстаньні, не музэйным у якасьці фальклёрнага экспанату і прыгожай вышыванкі, якой можна пахваліцца на вечарынцы ў модным бары. Бяз мовы гібрыдная вайна будзе прайграная.