Белае віно і чырвонае

Сёння Уладзімір Някляеў адзначае сваё 75-годдзе.

Уладзімір Някляеў — адзін з тых, каго прынята называць сумленнем нацыі. Чалавек, які прайшоў выпрабаванне і «меднымі трубамі», і турмой. Яго раманы не пакідаюць абыякавых, яго паэмы заварожваюць і ўлюбляюць. 9 ліпеня Уладзімір Пракопавіч адзначыць сваё 75-годдзе. Напярэдадні ён пагадзіўся адказаць на пытанні для чытачоў «Новага Часу».

— 75 вельмі прыгожая лічба. Гэта тры разы па 25. Ужо ёсць немалы досвед, шмат дасягненняў. Але, мне здаецца, мала хто прыходзіць да гэтай даты з такой 25-гадовай душой, як у вас. Ці памыляюся?

— Чаму мала хто? Па-мойму, да скону ў кожным чалавеку душа нават не 25-гадовая, а дзіцячая…

Давайце вось што зробім. Нядаўна я скончыў раман «Гэй Бэн Гіном», у якім шмат аўтабіяграфічнага. І калі вы не супраць, паспрабую адказаць на некаторыя вашы пытанні цытатамі з рамана.

Вось адказ на першае:

«Паўсюль паперадзе Віктара (такое імя ў героя рамана) бегла ягонае дзяцінства. Вунь яно бяжыць пастушком па выгане, грае на зробленай дзедам са старой яблыні жалейцы. Грае гучна, жалейка з прыгожым чорна-белым каровіным рогам, і мелодыя «Цяцеркі», з якой ён пачынаў вучыцца граць, разліваецца па абодвух берагах Крэўлянкі, цячэ па пагорках. Вось дабегла дзяцінства да Багушоўскага лесу, куды паклікаў маленькага Віктара дзед, каб дапамог састагаваць, бо дождж можа пайсці, падсушанае ў пракосах сена, і, калі паставілі стагі, Віктар залез на адзін, лёг, глядзеў у неба, на якім высыпалі зоркі, а дзед, прываліўшыся спінай да стога, расказваў яму казку.

Калі Віктар, ужо дарослы, успамінаў сябе маленькага, дык не бачыў асаблівай розніцы паміж сабой тым і цяперашнім. Бо што змянілася? Тое, што ён чытае лепш, чым чытаў у пяць гадоў? Але нават гэта — яшчэ як сказаць, калі тады ўзнікала адчуванне вышыні, на якую ўздымаўся ён з тымі, пра каго чытаў, а цяпер не ўзнікае.

Ці яго змяніла тое, што скончыў школу, тэхнікум, інстытут, што болей ведае? А што ён ведае, пра што дазнаўся? Пра тое, што пісалі шумеры? Ці пра тое, што ў космасе ёсць чорныя дзіры? Дык яны і ў ім ёсць. І ў цяперашнім, і ў малым былі — ён з жахам у іх глядзеў.

У самім сабе ён заўсёды заставаўся гэткім самым, якім быў некалі. Само жыццё ў сабе адчуваў нязменным, змяняліся толькі ўмовы, абставіны жыцця. Ягоныя дэкарацыі. Са стога сена пад Багушоўскім лесам жыццё перанесла яго на сцэну Крамлёўскага палаца з’ездаў — сам ён дзеля гэтага нічога не рабіў. Толькі прымаў прапановы. Гульню ў прапанаваных дэкарацыях. І гуляўся ў іх той самы хлопчык са стога сена пад Багушоўскім лесам».

— Мне здаецца, амаль чвэрць жыцця ўнутры вас змагаюцца паэт і палітык, а можа і не змагаюцца, а наадварот дапамагаюць адзін аднаму. Як атрымлівалася аберагаць і пеставаць прагу творчасці паэта і ў той жа час захоўваць логіку і практычнасць палітыка?

— Я заўсёды быў паэтам, які па неабходнасці ўзяў на сябе ролю палітыка. У чым была неабходнасць? У тым, каб не сталася жаху, у якім мы жывём сёння.

Зрэшты, кожны глядзіць на мяне як на паэта і як на палітыка па-рознаму. Таму зноў цытата ў адказ. Гэтым разам не з рамана, а з эсэ майго даўняга сябра, аднаго з найлепшых сучасных рускіх паэтаў Ігара Шклярэўскага. Тэкст апісаны па-руску, не буду займацца перакладам.

«Вот я иду с Некляевым по Минску. Увидев издали опального поэта, его знакомые перебегают на другую сторону улицы.

“Динь-динь…”

Его мобильный телефон звонит как колокольчик прокаженного.

Это политика.

В политике он оказался случайно. Затянуло азартом. Стоп! На попутной машине — домой! “Пойдешь направо — шумит дубрава, пойдешь налево — холмится Крево…” За дубравой — черника, по холмам — земляника, и петляет между земляничными холмами речка Кревлянка с форелями. Их можно ловить корзиной, любуясь мокрым серебром улова. И никакой политики! Как говорил Портос из любимых “Трех мушкетеров”: “Не то я убегу домой”.

Впрочем, сам Некляев говорит, что привела его в политику боль. Боль за судьбу родного языка, которая в белорусских поэтах еще от Купалы и Колоса. И даже раньше…

Политика ушла, боль осталось».

— Ці можна сказаць што 2020 стаў для вас жыццёвым падарункам? Для краіны, мне здаецца, ён, сапраўды, як доўгачаканае дзіця, што пра гэта думаеце? Няма задумы рамана пра гэтыя падзеі?

— Складана адказаць на гэтае пытанне. Таму нават цытаты ў адказ не магу падабраць, а не тое што раман напісаць. Хоць у задуме ён ёсць.

У жніўні 2020-га я ўбачыў, адчуў, што апошнюю чвэрць жыцця пражыў, пратрываў не дарма. Пасеенае ўзышло, жыццё ўсё ж, як вы сказалі, зрабіла падарунак. Падаравала свята. Але пасля падаўлення беларускай рэвалюцыі годнасці, забойстваў і катаванняў, здзекаў з ні ў чым не вінаватых людзей, глумлення з нацыянальных сімвалаў, культуры, мовы, — усяго, што для мяне святое, пачуццё свята пацяснілася пачуццём віны: я не змог гэтага не дапусціць.

Вось глядзіце: чалавека ні за што арыштоўваюць і садзяць у турму. Вядома яго імя, вядомая турма, у якую яго пасадзілі. Ён нарадзіўся беларусам, ён грамадзянін Рэспублікі Беларусь, адна з дзяржаўных моваў якой — па Канстытуцыі! — беларуская. І ён просіць турэмшчыкаў размаўляць з ім на роднай мове. На дзяржаўнай беларускай. А яго за гэта дручкамі — і ў карцар! Раз просіць — у карцар! Два просіць — у карцар! Для перавыхавання з беларуса ў рускага са знакамі якасці. А знакі гэтыя — сляды дручкоў!..

Вось як мне, беларускаму паэту, глядзець на тое, як знішчаецца не толькі мова, а ўсё беларускае ў Беларусі?.. І як ставіцца да ўлады, якая не толькі дазваляе знішчаць, але і заахвочвае знішчальнікаў, даючы ім права беспакарана забіваць тых, хто ў сваёй краіне, як кажа ўлада, «лішнія людзі»? Якія лішнія людзі, як такое можа быць?!

Паэт, пісьменнік, наогул гуманітарый не можа такой уладзе служыць. Лаяльнасць да сябе такая ўлада можа толькі купіць. І толькі ў тых, хто не мае ніякага нацыянальнага маркёра.

— У 2003 годзе выйшаў ваш раман «Лабух», які адразу стаў бестселерам. І шмат хто падазраваў, што прататыпам гераіні рамана Лі-Лі стала тагачасная Ліка Ялінская, цяперашняя Анжаліка Агурбаш. Вы яе добра ведалі, яна выконвала шмат якія песні на вашы вершы. Была паспяховай, уваходзіла ў абойму артыстаў, з якімі цацкалася ўлада. І раптам... Ці здзівіла вас яе сённяшняя грамадзянская пазіцыя?

— Не. Калі яна прататып Лі-Лі з «Лабуха» (а я як не казаў, гэтак і не буду казаць, так яно ці не), дык тая Лі-Лі — дзяўчо з характарам. З такімі ўлада не цацкаецца.

Сёння пра яе шмат чутак, плётак. Ну, кшталту: славу сваю за грошы купіла. Поўная лухта. Яна працаўніца, Ліка. Вялікая працаўніца. На кожную рэпетыцыю, на кожны запіс песні першай прыходзіла і сыходзіла апошняй. Яшчэ нікога няма: ні музыкантаў, ні гукарэжысёраў, ні асвятляльнікаў, а яна ўжо ў студыі, гатовая працаваць і ўдзень, і ўночы.

Талент ён талент, але любы, нават самы вялікі талент патрабуе працы — і Ліка працавала, не шкадуючы сябе. Такой самадданасці ў творчасці я мала бачыў. І такая, самаадданая яна і ў жыцці, у каханні. Зусім не за грошы, як балбочуць, замуж выходзіла. Таму і драматычна ўсё ў яе складвалася — за грошы праблем бы такіх не мела.

А што да таленту... Песню «Раз ды разок» мы з Валерыем Івановым напісалі для Уладзіміра Мулявіна. Але ён быў заняты сваім праектам, усе адцягваў запіс, і тут кіраўнік «Верасоў» Васіль Раінчык нам прапанаваў: «А няхай Ліка праспяваць паспрабуе». Якая Ліка, калі ўсе ноты пад Мулявіна — і па вершах чыста мужчынская песня? «Ой ты віно-гаркота, піў бы, каб не лянота...» Але паспрабавалі. Ліка ведала, што пяе песню Мулявіна, і так выкладвалася на рэпетыцыях — ледзь не памерла на гэтай песні. Мулявін пачуў на канцэрце, я спытаў: «Ну як?..» — і ён падняў вялікі палец. Потым падышоў да Лікі, абняў: «Малайчынка!..»

Сёння я абдымаю яе за мужны ўчынак. Малайчынка, Ліка!

— Як і шмат хто іншы, я зачытвалася вашымі кавіднымі нататкамі. Гэта будучы сюжэт?

— Я перахварэў на кавід цяжка. З гарачкай, кашмарамі. Баяўся сканаць. Калі ўсё ж ачуняў, дактары сказалі, што баяўся не дарма. Але ўбачыўшы той кашмар, які дзеецца ў нашай краіне ў рэальнасці, падумаў: можа, лепш бы не ачуньваў?..

З гэтых кашмараў і з гэтай рэальнасці і нарадзіўся сюжэт.

Я перакананы, што кавід мае лабараторнае паходжання. Як і чаму ён збег з лабараторыі — частка сюжэта. Але не асноўная.

Памятаеце гісторыю пра марскі круізны лайнер, на якім яшчэ год таму ўсчалася ланцуговая рэакцыя каронавіруса, пра што пісалі ўсе СМІ. Лайнер прышвартавалі ў японскім порце, але ні пасажыраў, ні каманду (амаль чатыры тысячы чалавек) не пусцілі на бераг. Ізалявалі на караблі — і я ўявіў, што на ім тварылася! Сітуацыя страшней, чым на «Тытаніку», бо там пагроза была ўсім вядомая, вада, а тут — невядома што! І ад гэтага невядома чаго людзі задыхаюцца, паміраюць, усе ўсіх у гэтым падазраюць, і ніхто ад гэтага ніяк і нідзе ўберагчыся не можа — хіба толькі рыбінай стаць і ў вадзе ўратавацца. У выратавальнай стыхіі, якая для «Тытаніка» была пагрозай.

Чалавецтва ў пандэміі, у аўтарытарызме, таталітарызме, у кашмарах, якія само яно стварае і за якія адказвае, — вось асноўны сюжэт задуманага твора, які пачаў паціху пісаць. Паціху, бо яшчэ ад папярэдняга рамана «Гэй Бэн Гіном» не адышоў. Кожны раман, кожная паэма забірае ў мяне вельмі шмат энергіі, эмоцый, сіл, і патрэбны нейкі час, каб зноў іх набрацца.

— Няма жадання пераасэнсаваць пражытае і перажытае, каб пайсці нейкім іншым шляхам чарговыя 25 гадоў?

— Па-мойму, я ўжо не раз адказваў на падобныя пытанні. Так што магу сябе самога цытаваць...

Ці не шкадую пра зробленае, ці не хацеў б нешта перарабіць? Ні пра што не шкадую! Пра што шкадаваць, калі нічога нельга перарабіць? Калі ўсё не ззаду, а наперадзе, колькі б яго, таго, што наперадзе, ні засталося...

— Наперадзе ў вас 75-гадовы юбілей. Свята, якое бывае раз у жыцці. Як вы да яго падрыхтаваліся?

— Ну чаму раз у жыцці? Бывалі ўжо юбілеі. Апошні афіцыйны, праўда, 25 гадоў таму, калі была напісаная кніга «Прошча».

Цяпер вось напісаная кніга «Гэй Бэн Гіном». Гэта мой самому сабе на 75 гадоў падарунак. Можа стацца, выніковая кніга жыцця. Спроба адказаць на пытанне: я сам выбраў свой шлях, ці нехта выбраў яго за мяне? Сваё пражыў я жыццё ці не сваё?

Няпростае гэта пытанне. Лёсавае. Шмат хто і не сваім шляхам ідзе, і не сваім жыццём жыве. І так прыходзяць да драмы, да трагедыі. Як асобны чалавек, гэтак і народ.

Можа быць, яшчэ не да трагедыі, але да драмы мы ўжо прыйшлі. Дык якія святы, юбілеі? Калі ты не можаш запрасіць тых, каго хацеў бы, бо яны ў турме. Міколу Статкевіча, Паўла Севярынца... Палічыў: па меншай меры сотня людзей, якіх я ведаю асабіста, дзясяткі з іх блізка — за кратамі. Тут пачнеш на юбілеі спяваць — горла перасмыкне.

Тым не менш радня з сябрамі ўгаварылі мяне неяк адзначыць 75-годдзе. «Да ста, сказалі, можаш не дацягнуць», — і я згадзіўся.

Як адзначыць?.. Вырашылі каля сцен Крэўскага замка паказаць сцэну з маёй нядаўна напісанай драмы «Ягайла» (якая ў Крэўскім замку і адбываецца), пачытаць вершы. Але ўлады сказалі: «Нез-зя!»

Ну, я разумею: страх страхам, крэсла крэслам — і сказалі так, як ім загадалі, як бы не самі... Але не даць чалавеку адзначыць дзень народзінаў там, дзе ён нарадзіўся, — гэта ўжо не проста чынавенскае рвенне, а нейкая іншая, адрозная ад той, якая была яшчэ нядаўна, свядомасць. Парушэнне нашага ладу жыцця, чалавечых узаемаадносінаў, традыцый...

Ну ды такой бяды. Хоць, вядома, бяда ў нашай краіне. І няпроста, ой няпроста будзе з яе выбрацца...

— Што б вы хацелі пажадаць сабе 25-гадоваму, а разам з тым і ўсім сённяшнім маладым беларусам?

— Быць беларусамі! Быць імі не адно ў назве, а ў сутнасці. Гэта значыць: у мове, культуры, свядомасці... Нельга быць беларусам у нечым адным — і грэбаваць іншым. Найперш мовай, чым большасць дасюль грэбуе.

Скончу, як і пачаў, урыўкам з рамана «Гэй Бэн Гіном». Бычык у ім — Васіль Быкаў, Віктар — персанаж з біяграфіяй аўтара. Урывак гэты датычыцца якраз праблемы мовы, тлумачыць маё разуменне гэтай далёка не толькі лінгвістычнай праблемы.

«Пад сярэдзіну сямідзясятых, калі Віктар ужо кінуў літінстытут і пакінуў Маскву, ён амаль месяц прабыў разам з Бычыкам у Доме творчасці пісьменнікаў у Ялце. Дом насіў імя А.П. Чэхава, і ў ім можна было сустрэць не толькі знакамітых савецкіх празаікаў і паэтаў, але і замежных. Пабла Неруду, Джані Радары, Джэймса Олдрыджа, Ёганаса Бэхера, Джона Прыстлі... І быў у той час у тым Доме творчасці пісьменнік з Афрыкі, чарнаскуры і белазубы кеніец Нгугі Ва Тхыёнга, які, дасканала ведаючы ангельскую мову, пісаў на мове кікуйю. На мове свайго племені, адной з нацыянальных моў Кеніі, якую называў Нгугі Ва Тхыёнга праайчынай чалавецтва, і якую за яе доўгую гісторыю хто толькі ні заваёўваў, ні рабаваў! Партугальцы, арабы, ангельцы…

Да сярэдзіны шасцідзясятых ХХ стагоддзя “праайчына чалавецтва” ўсё яшчэ заставалася калоніяй Вялікай Брытаніі, і калі савецкія пісьменнікі на літаратурнай вечарыне ў Доме творчасці імя Чэхава спыталі Нгугі Ва Тхыёнга, чаму ён піша не на ангельскай, сусветнай мове, а на той, якой ніхто ў свеце, апроч людзей племені кікуйю, не ведае, ён адказаў, што піша на мове, якая змагаецца за свабоду ягонага народа. “Мова народа, — казаў савецкім пісьменнікам, грузінам, украінцам, літоўцам, беларусам і казахам, кіргізам і таджыкам, латышам, узбекам і татарам, туркменам, малдаванам, эстонцам і калмыкам, абхазам і чачэнцам чарнаскуры і белазубы кеніец, — ягоная зброя. А заваёўнікі прыходзяць са сваёй. І народ, які прымае чужую мову, прымае чужое валадаранне. Куля — сродак фізічнага падпарадкавання, а мова — сродак падпарадкавання духоўнага”, — казаў кенійскі пісьменнік Нгугі Ва Тхыёнга, маючы на ўвазе зусім не тое, пра што падумаў, гэтак ускочыўшы, нібы яго тарантул джыгануў, сакратар парткама Саюза савецкіх пісьменнікаў Тынянкоў: “Но это не касается великого русского языка, объединяющего народы СССР!..”

“Ідыёт..” — сказаў, седзячы побач з Віктарам, Бычык, пра якога, зайздросцячы ягонай славе, пляткарылі, быццам аповесці свае ён піша па-руску, а на беларускую мову перакладае. А пасля, калі на гаўбцы ягонага пакою выпівалі чырвонае крымскае віно, прамовіў, гледзячы некуды за Чорнае, якое раптам усхадзілася, узбушавалася, мора: “Куля — сродак фізічнага падпарадкавання, а мова — сродак падпарадкавання духоўнага. — І падняў келіх. — За племя кікуйю!..”»

Ёсць у мяне песня (спявала яе, дарэчы, Ліка) «Белае віно і чырвонае». І на 75-годдзе я (калі нічога са мной да таго дня не здарыцца) вып’ю тры келіхі. Адзін келіх белага віна, другі — чырвонага, і трэці — зноў белага. За Беларусь!