Неизвестная история легендарных «Каласоў пад сярпом тваім»

Каким был замысел и где Владимир Короткевич начал культовый роман?

История сохранила нам личные письма Владимира Короткевича - а также забавную историю о том, как за них доплачивал Максим Танк, пишет журналист Сергей Шапран.

Владимиру Короткевичу 26 ноября 2020 исполнилось бы 90 лет. И уже более 35 лет мы живем без этого современного классика. «На зямлі ён у дзярме, а ў бяссмерцці - з німбам», - написал о друге Рыгор Бородулин. Это тот случай, когда пророчество сбылось, потому что два собрания сочинений и десяток книг, бесчисленное множество статей, эссе и воспоминаний, где Короткевич за главного героя, - все это появилось уже после его ухода. И, казалось бы, что нового можно сказать о том, о ком сказано буквально все?..

«Хутка куплю сабе мышынага колеру паліто і задзяру носа аж да нябёс»

Много лет назад я оказался в Белгосархиве - музее литературы и искусства. Моей темой была биография Василя Быкова. Но просматривая сотни и сотни дел, я не мог оставить без внимания документы, на которых, как сургучная печать, легко узнавалась рука Короткевича. Убористый каллиграфический почерк: одна страничка таким - чуть ли не страница на печатной машинке!..

Вот, к примеру, учитель русского языка и литературы Владимир Короткевич пишет в октябре 1955 года главному редактору журнала «Полымя» Максиму Танку: «Паслаў вам два сваіх лісты, а на наступны дзень даведаўся, што наш паштальён адправіў іх даплатнымі. Вось яшчэ чаго не хапала, дык гэта таго, каб паэты за няпэўнае здавальненне атрымаць дзясятак кепскіх вершаў раскашэльваліся кожны раз на энную колькасць рублёў. Сапраўды, нейкае хамства, узведзенае ў прынцып».

Однако затем неожиданно добавляет: «Я адправіў гэтыя бязглуздыя вершы і толькі тут зразумеў, што я нарабіў, і мне стала вельмі сорамна. Усё гэта такое дурное, пошлае і, галоўнае, эпігонскае, што яго трэба кінуць у печку. Я вас прашу так і зрабіць і не думаць, што гэта істэрыка. Скідак на маё вучнёўства быць не можа, здаецца, не маленькі. Я буду шмат працаваць і тады, можа, прышлю нешта сапраўды вартае вашай увагі».

И уже в приписке, очевидно, не без тайной надежды 24-летний поэт, писавший тогда в том числе по-украински, все же просит: «Калі будзе час - прачытайце Intermezzo, “Що записано в книгу життя”, “Цвіт яблуні”, “Тіні забутих предків”. Гэта - любімае».

А вот в марте 1957-го учитель уже оршанской школы Владимир Короткевич обращается к ответственному секретарю журнала «Беларусь» Ивану Кудрявцеву:

«Ужо даволі даўно паслаў Вам вершы. Напэўна, яны загубіліся недзе па дарозе, а можа, то такія вершы, што добрага слова не варты і канверта на іх шкода. Напішыце мне, ці атрымалі Вы іх, а калі не, то я вышлю другі экземпляр. І калі атрымалі, то што вырашылі з імі рабіць.

У Мінску, напэўна, навін поўны кораб, а ў нас толькі і навіна, што нехта там недзе пабіўся, ці кагосьці пагрызлі сабакі. Дзіўны горад. Праўда, ёсць і навіна: запрасілі мяне піянеры вакзальнай 33-й школы на атрадны збор. Гэта мяне ў першы раз так запрасілі. Вельмі было добра, білі ў барабан, насілі сцяг, дзеці чыталі вершы, я ім таксама чытаў вершы і вучыў, як з завязанымі вачыма маляваць котку. Чамусьці палучылася так, што ў коткі ногі змяшчаліся ў жываце, а хвост - на галаве. Цікава было. Як бачыце, Ваш адданы слуга заваёўвае папулярнасць. Хутка я зусім аганаруся, куплю сабе мышынага колеру паліто ў палоску, туфлі, падобныя на пажарную машыну, задзяру носа аж да нябёс і буду толькі хадзіць ды паплёўваць цэраз грыб».

А это заявление в адрес президиума правления Союза писателей. В это время Короткевич, составив список из 78 томов, которые должен будет написать, окончательно определился с выбором дальнейшего пути:

«У сувязі з тым, што доўгі час я жыў, займаючыся педагагічнай працай, я быў некалькі адарваны ад літаратурнага асяроддзя.

Цяпер я хацеў бы павучыцца на вышэйшых літаратурных курсах у Маскве. Хацеў бы павучыцца майстэрству ў старэйшых паэтаў, падвысіць свой культурны ўзровень у галіне літаратуры, мастацтва, гісторыі і этнаграфіі, пасядзець у бібліятэках.

Вельмі прашу Вас задаволіць маю просьбу».

И дата: «29 сакавіка 1958 года».

«Каласы пад сярпом тваім» вышли вдвое объемнее, чем задумывал автор

Окончив Высшие литературные курсы, а затем и сценарные, из Москвы Короткевич вернулся с намерением засесть за работу над романом «Каласы пад сярпом тваім». Как покажет время - главным своим произведением.

Владимир Семенович говорил, что идея написать о восстании под предводительством Кастуся Калиновского возникла в начале 1950-х. То есть во время учебы в Киевском университете. Ему тогда было немногим более двадцати. В итоге двенадцать лет собирал материалы, лет восемь писал роман - так однажды сказал автор «Каласоў пад сярпом тваім». Хотя, с другой стороны, в одной из записных книжек указано, что начал роман 7 августа 1959 года на Рогачевщине, где на крутом склоне высокого правого берега Днепра он увидел грушу. Однако в наиболее полном издании «Каласоў…» значится 27 апреля 1962 года. Так или иначе, но через два месяца (а точнее, 30 июня) Короткевич написал заявление на имя директора Госиздата Захара Матузова:

«Прашу ўключыць у план рэдакцыйнай падрыхтоўкі 1963 года мой раман «Каласы пад сярпом тваім» памерам 20 аркушаў».

К заявлению была приложена аннотация, которая никогда не публиковалась:

«У сваім рамане я звярнуўся да часоў паўстання беларускага народа пад кіраўніцтвам Кастуся Каліноўскага. На гэтым фоне разгортваюцца прыгоды галоўных герояў Алеся Загорскага і Міхаліны Раўбіч. Гады перад адменай прыгону, нарастанне гневу і незадаволенасці, праца сялян і быт памешчыкаў на Прыдняпроўі, паўстанне і яго разгром, трагічны лёс лепшых людзей, вымушаных кідаць радзіму або ісці на эшафот, - такі круг тэм, які я паспрабаваў вырашыць.

Лёс галоўнага героя трагічны яшчэ і таму, што ён сам нясе ў душы зерне разладу. Сын багатых бацькоў адданы - патрыярхальным звычаем - на выхаванне ў сялянскую сям’ю, ён пакутліва шукае дарогу - спрабуе палепшыць жыццё наваколля, завесці цукровыя заводы - і церпіць крах, кахае - і пераконваецца, што свет, у якіх жывуць ён і каханая, - чужы яму, прымае ўдзел у паўстанні, асабіста сябруючы з Кастусём Каліноўскім, - і перажывае разгром паўстання, крах сваіх надзей і гібель каханай.

І ў гэтых пакутах загартоўваецца яго душа. Вакол - папялішчы і магілы, але чалавек мацнейшы за гэта. Так растуць першыя, што ўсвядомілі: каласы пад сярпом тваім… - радзіма, каласы пад сярпом тваім… - воля, каласы пад сярпом тваім… - каханне, каласы пад сярпом тваім… - мужная барацьба за народ».

Таким образом, в июне 1962-го размер книги виделся автору в два раза меньшим, чем вышло в итоге, да и замысел был иной - позже он трансформировался в три книги. Однако баталии по поводу романа после первой публикации вывели Короткевича из равновесия и выбили землю из-под ног. В итоге главное свое произведение он не завершил.