Як у Менску зьнікаюць знакавыя мясьціны

Навошта зьнішчылі «Бярозку»?

Менск мяняе свой вонкавы выгляд, зьнікаюць вядомыя кожнаму зь дзяцінства вулічныя шыльды і «візытоўкі».

Яшчэ трохі, і нішто ня будзе нагадваць, што вы ў сталіцы Беларусі, а не ў заштатным горадзе Расеі.

Замест адзінай у сьвеце — адна з тысяч

Легендарная кавярня «Бярозка» на плошчы Перамогі ў Менску стала «Берёзкой». Многа гэта ці мала, важна ці ня важна, балюча ці зусім незаўважна?

Калі ўявіць, што дзесьці ў кватэры над «Бярозкай» адбываецца пагром — бамбізы ўварваліся ў кватэру і такім чынам помсьцяць гаспадару за тое, што аплочваў прадукты палітвязьням, дык, здаецца, ня так істотна, над якой шыльдай адбываецца бясчынства. Цяпер такія пагромы па ўсёй краіне. Між тым, абедзьве зьявы зьвязаныя між сабою.

Мне гэтыя пагромы мерай сваёй бесчалавечнасьці нагадваюць хіба што часы нацысцкай акупацыі, калі чалавек хаваў у сябе дома габрэйскую сям’ю, а прыйшлі немцы і забілі і тых габрэяў, і гаспадара. Некалі, вядома, той гаспадар будзе названы праведнікам міру, як і той, хто купляў палітвязьням прадукты, але гэта будзе ў іншым жыцьці. Тады хтосьці спытае: Дзе тое адбылося? Яму адкажуць: Над «Бярозкай». І ўсе ўсё зразумеюць. Над «Берёзкой» — прагучала б няўцямна і абстрактна. Што зробіш, калі так уладкаваная візуальная прастора, у якой мы ўсе разам арыентуемся і жывём.

«Бярозку» — менавіта ў такім гучаньні — у Менску ведаюць усе, на тое яна і знакавае месца, зь якім зьвязана шмат асабістых і кніжна-публічных успамінаў. А памяняй гучаньне на расейскае — і з чым яна будзе асацыявацца? Хіба што з валютнымі крамамі савецкага часу, куды і зайсьці мог ня кожны. І да Беларусі гэтая асацыяцыя ня мае ніякага дачыненьня.

У Расеі тысячы розных «Берёзок», і кожная зь іх для кагосьці зьвязаная з уласным дзяцінствам і з самой Расеяй, з радзімай. Цёплы і дарагі, толькі ягоны ўспамін. І наша «Бярозка» была тым самым успамінам для беларусаў, адзінай такой ува ўсім сьвеце. Цяпер, калі яна стала «Берёзкой», яна будзе асацыявацца з Расеяй і нікому лішні раз не нагадае, што ён беларус. І самой Беларусі стала меней у сьвеце, роўна на адно знакавае месца. Гаворка, між тым, пра прыватныя рэчы, пра нашу беларускую супольную прыватнасьць, якая робіць нас адным народам.

Задачу русыфікацыі Беларусі ні савецкая, ні цяперашняя постсавецкая ўлада адкрыта ніколі ня ставіла. Як ты будзеш ставіць задачу на самазьнішчэньне нацыі? Таму русыфікацыя заўсёды праводзілася пад нейкім пазытыўным, на першы погляд, соўсам. У 1930-я гады гэта быў матыў «набліжэньня» беларускай мовы да расейскай. Пасьля Хрушчоў заяўляў, што беларусы першымі будуць жыць пры камунізьме, бо адмаўляюцца ад роднае мовы на карысьць расейскай. То вэтэраны дружна абураліся, калі ў Менску адкрыўся кінатэатар «Масква», маўляў, як пасьмелі падняць руку на сьвятое для ўсіх імя? І ўлады, каб улагодзіць вэтэранаў, хуценька мянялі беларускае «а» на расейскае «о», і гэтае латуннае «о» яшчэ шмат гадоў вылучалася на тле астатніх літараў сваім сьвятлейшым колерам. Лукашэнка прыдумаў свой апраўдальны выверт — не зразумеюць «дарагія расіяне» беларускі «хуткасны рэжым».

Далей русыфікацыя праводзілася ўжо пад гэтаю павалокай: дагадзіць «дарагім расіянам». І вось дайшла справа да плошчы Перамогі — візытоўкі Менску. Вядома ж, рэдкі расейскі госьць сталіцы абміне гэтае месца і ня зьверне ўвагі на нашу «Бярозку». Адзін пасьміхнецца, другі пакрывіцца. Кагосьці злуе гэтая беларуская мова, кагосьці сьмяшыць. Яны тут пачуваюцца гаспадарамі, гэта мясцовыя, беларусы, — госьці. Таму старанна спраўляюцца з такой сваёй роляй, маўчаць.

Зь беларускага гледзішча, адбыўся гвалт над візуальнай прасторай сталіцы. Яшчэ адзін гвалт. Прычым у звыклым ужо стылі — ні ў кога не спытаўшыся, не падумаўшы нават, ня ведаючы гэтага спрадвечнага чалавечага правіла: не разбурай таго, чаго не будаваў.

Яшчэ тры гады таму мы ўжо прывыклі былі за такія рэчы змагацца, пісаць у інстанцыі, зьбіраць подпісы, зьвяртацца ў ТБМ. Не скажу, што гэта найлепшы спосаб, бо калі нас сапраўды яднае любоў да свайго гораду, нікуды і зьвяртацца ня трэба, нікому і ў галаву ня прыйдзе разбураць дарагія для ўсіх рэчы. Проста сорамна будзе такое рабіць. Ня сорамна, калі ў горадзе чужая ўлада. І ня проста чужая, а тая, што не разумее, што яна чужая, ня ведае сораму, ня ведае ніякай прыватнасьці, гопніцкая, адным словам, улада. Гэта значыць цалкам пазбаўленая высакароднасьці.

Мы і так ад гэтай улады трыццаць гадоў пераходзім на другі бок вуліцы, каб ня дай бог не сутыкнуцца. А ёй мала. Яна змусіла «моўнага інспэктара» Случака зьехаць з краіны, яна разагнала ТБМ, яна зрабіла злачынным наша самае дробнае волевыяўленьне і немагчымай нашу самую ціхую апэляцыю да яе. Здавалася б, знайшоў пра што шкадаваць — пра «Бярозку», калі ў краіне суцэльны тэрор, аблавы, пагромы, катаваньні і канцлягеры. Але некалі ж мы захочам вярнуцца з гэтага дзікунства ў чалавечы стан. А шлях туды менавіта праз гэтае цяпло, якім зь дзяцінства кліча знаёмая шыльда, назва, слова.

Сяргей Дубавец, «Радыё Свабода»