Зміцер Бандарэнка: Да палітвязняў стаўленне асаблівае

15 красавіка на волю выйшаў каардынатар «Еўрапейскай Беларусі» і давераная асоба Андрэя Саннікава Зміцер Бандарэнка.

Нягледзячы на праблемы са здароўем і вялікае жаданне больш часу праводзіць з сям’ёй, Зміцер Бандарэнка сустрэўся з рэдакцыяй «Новага часу» і распавёў шмат цікавага пра беларускую пенітэнцыярную сістэму, праваабарончую дзейнасць і салідарнасць з палітзняволенымі.

- Улада дала вам трагічную магчымасць вывучыць паралельны сусвет ― той, што за кратамі і калючым дротам. Што ён сабой уяўляе і што там убачылася?

- На парозе да гэтага сусвету мне даводзілася ўжо быць, бо я адсядзеў восем адміністрацыйных арыштаў разам з крымінальнікамі, меў шматлікія кантакты з міліцыянтамі, якія затрымлівалі мяне, ішлі сведкамі па справах і выступалі на судовых працэсах. Але ніколі не было такога прававога бязмежжа, асабліва ў першыя два месяцы зняволення ў сталічнай турме КДБ. Ад мяне і да мяне ― ніякага ліставання, да мяне не дапускалі адваката. Усім маім жыццём кіравалі людзі ў масках. І гэта, у пэўнай ступені, быў шок для мяне, бо я не быў гатовы да такога абсалютнага беззаконня.

Наогул, беларуская пенітэнцыярная сістэма вельмі страшная, бо гэта ― дзясяткі тысяч людзей у турмах, калоніях і на пасяленні (так званая «хімія»). І калі гэтыя месцы нанесці на мапу, дык імі будзе пакрытая ўся краіна. Гэта жахліва. Безумоўна, умовы ўтрымання ў месцах зняволення зараз лепшыя, чым у савецкія часы. Але ж жыццё за кратамі ― гэта людзі ў ватніках і робах.

Разам з тым, за кратамі існуе выразнае сацыяльнае расслаенне. Родныя адных вязняў могуць рабіць харчовыя і рэчавыя перадачы, дасылаць грашовыя пераводы і прыязджаць на спатканні. Але шмат і такіх, хто нічога гэтага не мае, бо ў родных папросту няма грошай. Гэтыя вязні, літаральна, напаўгалодныя. Праўда, у выпраўленчай калоніі №15 у Магілёве, дзе знаходзіўся я, сітуацыя з харчаваннем крыху лепшая, чым у іншых.

Умовы пражывання ― гэта ці кубрык на трыццаць чалавек, ці казарма на сто вязняў. Не заўсёды ў атрадах ёсць сушылкі для бялізны, вопраткі і абутку людзей, якія працуюць на вуліцы. Зняволеныя адчуваюць недахоп свежага паветра, вітамінаў і гарачай вады. Усё гэта сведчыць, што айчынная пенітэнцыярная сістэма далёка не адпавядае еўрапейскаму ўзроўню. Постсацыялістычныя краіны ўжо прайшлі нейкі шлях гуманізацыі сваёй пенітэнцыярнай сістэмы, мы ― не. І гэта вельмі жудасна.

Галоўныя ворагі вязня ― гэта час, быт, змена рытму жыцця і недахоп інфармацыі. Не надаюць аптымізму і колеры зоны ― брудна-белая сілікатная цэгла, калючка і шэры бетон.

- Які сацыяльны зрэз кантынгенту беларускіх зняволеных?

- Нават па значна заніжаных афіцыйных дадзеных, колькасць асуджаных на 100 тысяч чалавек у Беларусі ў некалькі разоў перавышае паказчык па Еўразвязу, у два разы ― па Казахстану і Украіне. Каб дасягнуць стандартаў Украіны, у Беларусі трэба выпускаць на волю палову вязняў. Прычым, гэта па стану да апошняга студзеньскага рашэння ўкраінскіх уладаў, калі былі вызвалены шмат людзей, асуджаных па артыкулах за эканамічныя злачынствы. Зараз на Украіне па гэтых артыкулах людзей нельга затрымліваць да суда, пакаранні па гэтых артыкулах, у пераважнай большасці, абмяжоўваюцца штрафамі і дамашнімі арыштамі, а не пазбаўленнем волі. Беларускія зняволеныя па эканамічных артыкулах, безумоўна, павінны быць вызваленыя.

Мой асабісты досвед зняволення розны. У турме КДБ утрымліваецца элітны, умоўна кажучы, кантынгент ― супрацоўнікі органаў, буйныя бізнэсоўцы, дырэктарат прадпрыемстваў. У так званай транзітнай камеры на «Валадарцы» было шмат мінчан рознага ўзросту, асуджаных у тым ліку за эканамічныя злачынствы, распаўсюд наркотыкаў. Сярод іх былі і крымінальнікі са стажам, хаця яны і не павінны былі знаходзіцца сярод так званых «першаходаў», якія раней не мелі судзімасці. Давялося мне паляжаць у шпітальных палатах-камерах на «Валадарцы», куды з усіх месцаў зняволення накіроўваюць хворых вязняў, у тым ліку і рэцыдывістаў, не так на лячэнне, як на медыцынскі агляд. Затым я сядзеў у Магілёўскай выпраўленчай калоніі №15 для «першаходаў», дзе было некалькі палітычных зняволеных і некалькі дзясяткаў зэкаў, асуджаных па эканамічных артыкулах. Але большасць з дзвюх тысяч складалі асуджаныя за крадзяжы, хуліганства, забойства, згвалтаванне, парушэнне рэжыму на «хіміі»... Як правіла, асуджаныя на вялікія тэрміны зняволення выконваюць у калоніі абавязкі заўхозаў і брыгадзіраў. Менавіта на гэтых людзей абапіраецца кіраўніцтва ўстановы.

Трэба звярнуць увагу і на тое, што толькі каля аднаго адсотка ўсіх прысудаў у нашай краіне з’яўляюцца апраўдальнымі. Гэта вельмі-вельмі мала. Чалавек, асуджаны на вялікі тэрмін, не атрымлівае аніякай рэакцыі на свае скаргі, пакуль не адсядзіць хаця б палову прызначанага. Толькі тады ён можа разлічваць на ўмоўна-датэрміновае вызваленне (УДВ) альбо на змену пакарання.

Людзі, якія прытрымліваюцца «воровских традиций», увогуле не трапляюць у калоніі «першаходаў». І нават у калоніі, дзе знаходзяцца рэцыдывісты, такіх людзей не імкнуцца змяшчаць. Таму што яны не падпісваюць паперу аб намеры стаць на шлях выпраўлення. Большасць зэкаў, ад 95 да 99 адсоткаў, адпаведныя паперы падпісалі, бо яны даюць шанец на ўмоўна-датэрміновае вызваленне. Да тых, хто не падпісвае такія паперы, можна ставіцца па-рознаму, але выклікае павагу сіла іх перакананняў. Гэтыя людзі большую частку свайго тэрміна адбываюць у турмах. Але такіх вязняў на ўсю краіну некалькі соцень.

- А якое стаўленне да палітычных вязняў?

- Розныя людзі па-рознаму ставяцца. Ёсць павага, абыякавасць, зайздрасць… Большасць адукаваных зняволеных цікавяцца палітычнымі і спрабуюць з імі размаўляць, калі няма жорсткай забароны і знаходзішся, напрыклад, у рэспубліканскай бальніцы або турме. Пры гэтым цябе спрабуюць праверыць на «вашывасць» і рэакцыю праз розныя, у тым ліку і правакацыйныя пытанні. А ты глядзіш, наколькі гэтыя пытанні шчырыя. Тым не менш, палітзняволеныя ― гэта сіла за кратамі, бо ў нас, як правіла, ва ўсіх ёсць адвакаты, да нас ідуць перадачы, лісты і паштоўкі, пра нас пішуць у газетах, паказваюць па тэлевізіі. Наша перавага ў тым, што калі няма загаду на поўную ізаляцыю, да нас цягнуцца людзі. І ты сам выбіраеш, з кім размаўляць.

Нават адміністрацыя ставіцца да нас асабліва, хаця цвердзіць, што мы такія ж асуджаныя, як і ўсе. Напрыклад, тэлефанаваць я мог толькі ў прысутнасці аператыўнага супрацоўніка. Для тэлефанавання ўвогуле патрэбна было пісаць заяву. Усе пісалі за дзень, нават у дзень званка, а я ― за чатыры дні, і па маёй заяве прымалася адмысловае рашэнне. Бывала і такое ― я пішу, а мне адмаўляюць. У адсутнасць аператыўніка я не мог тэлефанаваць. Асаблівы статус палітвязня падкрэсліваўся і тым, што адміністрацыя папярэджвала асуджаных, каб не кантактавалі з намі пад пагрозай скасавання УДВ. Мне не дазвалялася хадзіць да знаёмых у іншыя атрады, хаця гэта маглі рабіць астатнія па адмысловай заяве.

- Што найбольш уразіла з асабістых адносін з людзьмі?

- Беларусь ― невялікая краіна, і таму было шмат людзей, з кім знаходзіш агульных знаёмых з розных рэгіёнаў і сфер. У калоніі былі таксама людзі, якія самі ці іх падзельнікі сядзелі са мной разам у турме КДБ. Дзякуючы інфармацыі з дзяржаўных і недзяржаўных СМІ, а таксама ад вязняў, я атрымліваў розныя звесткі з волі. У няволі, як і на волі, прысутнічае ўсё: дабро і зло, спачуванне і абыякавасць, карысць і альтруізм. Чалавек на зоне абавязаны кантраляваць сябе, дамаўляцца, а не сварыцца, але ёсць моманты, калі ён павінен рэагаваць жорстка, праяўляць агрэсію, бо калі ты гэта не зробіш, твой статус альбо стаўленне да цябе могуць змяніцца. У прынцыпе, узаемаадносіны ў няволі падобныя да вайсковых.

- А што вы можаце сказаць пра інфармацыйную блакаду Андрэя Саннікава і Міколы Статкевіча?

- Да кандыдатаў у прэзідэнты былі асаблівае стаўленне, тым больш, што Саннікаў і Статкевіч доўгі час знаходзіліся ў турме. Акрамя таго, дазвол на атрыманне газет залежыць ад пазіцыі адміністрацыі канкрэтнай калоніі.

Калі размаўляў з былымі блатнымі, даведаўся, што людзі, якія шмат гадоў прытрымліваліся зладзейскіх традыцый, часам падпісваюць паперы пра выпраўленне і ідуць у зону, каб распаўсюджваць свае ідэі. Пры гэтым трэба мець на ўвазе, што пенітэнцыярная сістэма цісне і даціскае любога, хто трапіў у яе жорны. Кагосьці даводзіць да смерці. Да нас не даходзіць інфармацыя пра тое, што робіцца ў турмах, дзе частка людзей адбывае пакаранне, а частка знаходзіцца пад следствам. Нават калі чалавека з турмы пераводзяць у калонію, ён можа трапіць у ШІЗА (штрафны ізалятар), альбо ПКТ (памяшканне камернага тыпу).

- Лёс якога зняволенага вас асабіста ўразіў?

- У мяне быў знаёмы ― патомны шляхцюк, якога я лічыў сваім сябрам. У чэрвені мінула года мяне пасадзілі ў камеру-палату рэспубліканскай бальніцы на «Валадарцы», дзе былі амаль адны рэцыдывісты. Ён ― былы прадпрымальнік ― сядзеў за эканамічнае злачынства. Усе насельнікі камеры былі хворыя на рак. У майго знаёмага яшчэ на волі была анкалогія горла, але ён патрапіў у няволю як здаровы. Падчас зняволення ў яго былі выяўлены рэцыдывы былой хваробы. Ён пісаў скаргі, што яго хвароба выкліканая знаходжаннем у турме. Але знаёмаму адказвалі, што ён быў хворы, калі патрапіў у няволю. На руках у яго былі дзве паперы, па якіх яго не вызвалялі: па першай ― таму што да зняволення ён быў здаровым, а па другой ― што ён да няволі быў хворым. І пасля таго, як медкамісія адмовіла яму ў вызваленні, мы з ім яшчэ два разы сустракаліся ў медычнай частцы на зоне.

30 студзеня гэтага года яго вызвалілі, і мы былі ўзрадаваныя, што ён пайшоў на волю пасля двух сеансаў хіміятэрапіі. Але 11 лютага ён памёр. Фармальна ― ад сардэчнай недастатковасці. Яму было 46. З пяці гадоў калоніі ён адбыў два. Ён быў мне блізкім яшчэ і тым, што мы часцяком спрачаліся па праблемах айчыннай гісторыі. Але пасля таго, як ён прачытаў падараваную мной кнігу Вадзіма Дзеружынскага «Тайны белорусской истории», стаў свядомым беларусам. Такім ён і пайшоў у іншы свет.

- На волі, калі людзі кантактуюць доўгі час, яны аб’ядноўваюцца па інтарэсах. А як на зоне?

- На зоне шмат вясковай моладзі. Юнакі з сяла хочуць жыць, як у прыгожых кліпах, але як ні працуй у вёсцы ― шмат не заробіш. Ніякай перспектывы. І гэта правакуе на злачынствы, тым больш у перыяд крызісу. Большасць зэкаў марыць паехаць на заробкі ў Расію.

Цяжэй за ўсіх на зоне былым камерсантам, якія павінны выплаціць вялікія іскі. І калі чалавек не можа гэта зрабіць ці не прызнае віны, на яго накладаюць абмежаванні па так званай «атаварцы». Калі я мог выдаткаваць на прадукты 210 тысяч рублёў штомесяц, дык ён ― толькі 70 тысяч. А калі ж ён паліць, дык гэтыя грошы ідуць на курава і гарбату, як самы культавы прадукт на зоне. І такому былому бізнэсоўцу, які на волі прызвычаіўся жыць на шырокую нагу, вельмі цяжка ў няволі, тым больш, калі няма дапамогі ад родных і сяброў. Ну а заробкі ў нашай калоніі не перавышалі 35 тысяч рублёў штомесяц.

- Якія пачуцці і думкі выклікала ў вас людская салідарнасць?

- У свой час мы з Аляксеем Каралём былі сярод першых падпісантаў Хартыі–97. І ў 1997 годзе мы казалі, што трэба ствараць сістэму калектыўнай бяспекі, якая б уключала наступныя складнікі: інфармацыйны, юрыдычны, маральна-псіхалагічны і міжнародную салідарнасць. За 15 гадоў гэтая сістэма склалася, яна адпрацаваная. І калі я знаходзіўся ў вязніцы, дык ведаў, адчуваў, што сістэма дзейнічае. Але ведаць пра гэта ― адно, а атрымаць на зоне паштоўку альбо ліст ― зусім іншае. І калі табе пад Новы года або на Вялікдзень прыносяць стос карэспандэнцыі і кажуць, што ўсё гэта Бандарэнку, а на ўсіх астатніх 30 чалавек толькі 2–3 лісты, дык усе на цябе глядзяць і зайздросцяць. А ты бачыш: вось канадскія беларусы напісалі, вось амерыканцы па-ангельску, вось чэхі, вось ліст з Гародні, з Магілёва, з Асіповічаў і з маленькай беларускай вёсачкі… І гэта неверагодна прыемна, бо ты адчуваеш, што існуе беларуская і міжнародная салідарнасць. І гэта вельмі важна, калі ты чытаеш у газетах, што здарылася з тваімі сябрамі, за каго заступіліся, хто з іх і калі выйшаў на волю, а таксама пра рэакцыю міжнароднай грамадскасці.

Пра гэтую салідарнасць я ўвесь час казаў зняволеным камерсантам у адказ на іх наезды, што, маўляў, апазіцыя не гэтак і не тое робіць: «А дзе ваша партыя, чаму маўчыць Уладзімір Карагін, дзе ваша салідарнасць, чаму пра вашы праблемы ніхто не кажа? Тысячы з вас прайшлі праз месцы зняволення, на вас ціснуць паасобку адміністрацыя і зэкі. Чаму так адбываецца? А вы маглі б быць сілай, тым больш існуюць міжнародныя эканамічныя саюзы. Але вы не згуртаваны, вы, хлопцы, толькі пра грошы думаеце, ездзіце на джыпах, на лексусах, а я нават машыны не маю… Я перад вамі галаву схіляю, бо ў беларускіх умовах бізнэсоўцам вельмі цяжка. Але ж чаму вы не бароніце саміх сябе?» У гэтым сэнсе мы ― палітычныя ― сіла! Вось чаму нас і паважаюць, але нам адначасова і зайздросцяць.

- Колькі паштовак і лістоў вы атрымалі?

- На жаль, калі з мая па жнівень мінулага года я знаходзіўся на «Валадарцы», усе газеты чамусьці паведамлялі, што я ў Магілёве. Не ведаю, рабілася гэта спецыяльна ці ад непрафесіяналізму нашых журналістаў. На працягу гэтых чатырох месяцаў усе лісты, якія людзі пісалі мне на Магілёў, вярталіся назад ці губляліся. Але за астатні перыяд я атрымаў некалькі соцень лістоў і паштовак. Найбольш з іх ― да дня народзінаў 28 верасня, Новага года і Калядаў, а таксама да Дня Волі і на Вялікдзень. Паштоўкі і лісты былі розныя і цікавыя, але самыя чаканыя пасланні прыходзілі ад жонкі і дачкі. Мая карэспандэнцыя выклікала вялікі інтарэс і ў аднаго філатэліста, які быў на зоне. Ён вельмі дзівіўся тым паштовым маркам розных краін, якія ўпрыгожвалі замежныя канверты і паштоўкі. Уражвала і сама геаграфія гэтай перапіскі, а таксама высакародныя эмоцыі людзей. У творчым плане, паверце, сярод эпісталярыяў было некалькі супертвораў, у якіх гарманічна спалучаліся таленавітае слова і глыбокая эмоцыя. Прычым з усіх пасланняў, якія я атрымаў, не было ніводнага злараднага. Адсюль, дарэчы, зразумелым становіцца, што злыя каментары ў інтэрнэце пішуць ці не выключна «тролі».

Я магу сказаць, што падзеі 19 снежня 2010 года на сталічнай плошчы Незалежнасці працягваюцца ў духоўнай сферы. Я паглядзеў ролікі Сяргея Міхалка і ўбачыў, як гэтая падзея адбілася на яго творчасці. Я прачытаў урывак з новай кнігі Святланы Алексіевіч. У вашай газеце я пазнаёміўся з развагамі інтэлігента Барыса Тумара пра духоўны аспект падзеяў 19 снежня. З расійскіх «Известий» я даведаўся, што ў свеце пастаўлена пяць спектакляў па падзеях на плошчы Незалежнасці пасля выбараў кіраўніка дзяржавы.

- Якія актуальныя праваабарончыя праблемы вы збіраецеся вырашаць пасля вызвалення?

- Я лічу, што створаная дэмакратычнымі сіламі краіны сістэма калектыўнай абароны павінна існаваць і развівацца. Калі 15 гадоў таму мы стваралі яе, дык абапіраліся на досвед чэшскіх дысідэнтаў і польскай «Салідарнасці». Што гэта значыць? Першае. Калі чалавек толькі арыштоўваецца, адразу павінна прайсці інфармацыя па радыё ці ў інтэрнэце. Прычым, дзякуючы інтэрнэту, гэта павінна адбыцца імгненна. Другое. Калі чалавек закрываецца ў месцах зняволення, у яго павінна быць мажлівасць кантактаваць з адвакатам. Трэцяе. Чалавек у няволі адразу павінен атрымліваць перадачы. Чацвёртае. Павінны праводзіцца акцыі салідарнасці з палітзняволеным у Беларусі. Пятае. Неабходна арганізоўваць акцыі міжнароднай салідарнасці з палітвязнем праз праваабарончыя арганізацыі, па дыпламатычных каналах, праз беларускую дыяспару і сяброў Беларусі ва ўсім свеце. Шостае. Сям’я палітвязня павінна атрымоўваць розную, у тым ліку і матэрыяльную дапамогу. Такім чынам, чалавек павінен ведаць, што калі ён зняволены, адразу ж уключаецца гэты механізм абароны яго правоў. Падобная сістэма абароны правоў павінна быць у любога зэка, а не толькі ў палітычнага.

Зміцер Бандарэнка выказаў падзяку рэакцыі газеты за дасланыя ў няволю нумары штотыднёвіка: «Ваша газета ― проста супер, бо на яе старонках прысутнічае свая аналітыка, дайджэст замежных СМІ і перыядычна з’яўлялася інфармацыя пра захады маёй жонкі. Людзі з інтарэсам ставіліся да вашай газеты, заўсёды прасілі даць пачытаць. Такім чынам, «Новы час» выконваў своеасаблівую функцыю маёй сувязі з сям’ёй і светам».