Свабодны чалавек у несвабоднай краіне

Уладзімір Халіп родам з той «адлігі» 1960-х гадоў, калі аднойчы і назаўжды людзі выспелілі ў сабе прыхільнасць да прынцыпаў дэмакратыі, нязгоду з дэспатыяй і маральным рабствам.

Увосень адзначыў 70-годдзе Уладзімір Трафімавіч Халіп — вядомы дзеяч беларускай культуры, бліскучы журналіст, плённы драматург, навукоўца ў галіне тэатральнага мастацтва, адзін з вядучых творцаў і кіраўнікоў беларускай кінематаграфіі, дзеяч Нацыянальнага адраджэння, гарачы абаронца дзяржаўнай незалежнасці Бацькаўшчыны, прыхільнік усталявання ў нашай краіне сапраўды прававога, дэмакратычнага ладу.

Гэта — агульнавядомыя факты. Мне ж, як блізкаму сябру Уладзіміра ў час нашага з ім студэнцтва, узгадваецца шмат іншага, вядомага цяпер, магчыма, толькі Валодзю ды мне.

Прэм’еры не адбылося

Распавядаць пра Халіпа — справа цікавая, але амаль што невыканальная, падобная ў нечым на ўзвядзенне Вавілонскай вежы. Уладзімір Халіп — чалавек надзвычай неардынарны і глыбокі, асоба шматгранная, шчодра адораная, яркая. Як жа распавесці пра яго?

І ўсё ж рызыкну, паспрабую ўзгадаць колькі памятных для мяне старонак юнацтва юбіляра.

Пачну з фота, пададзенага ў газеце разам з гэтым тэкстам. На здымку, зробленым амаль паўстагоддзя таму, — аднакурснікі тагачаснага БДУ Уладзімір Халіп і аўтар гэтых радкоў. Крочылі мы тады са студэнцкага інтэрната па вуліцы Свярдлова, дзе ўжо не жылі (мне там не далі месца, а самавітая натура Халіпа не сцярпела тлуму і цеснаты), альбо на здымную прыватную кватэру, альбо ў Гарадскую клінічную бальніцу №3, у аматарскім тэатры якой мы на той час спрабавалі паставіць спектакль паводле п’есы іспанца А.Касоны «Сем крыкаў у акіяне». Ажыццявіць нашу задуму ў студэнцкім тэатры БДУ было немагчыма: уладныя ідэолагі лічылі, што там патрэбны п’есы толькі пра маладых будаўнікоў камунізму. А вось кіраўнік бальнічнага драмгуртка Арсеній Сагальчыкі выбар наш ухваліў, і прызначаць выканаўцаў даручыў.

Уладзімір Халіп (злева) і Сяргей Буткевіч. Мінск, 1960 г.

Так у маючым адбыцца спектаклі на лепшых ролях аказаліся нашы з Валодзем знаёмыя студэнты БДУ — гісторык Уладзімір Клакоцкі (у далейшым — выкладчык БПІ), філолаг Вадзім Салееў (цяпер — доктар філасофіі ў БДУ) і студэнтка філфака БДУ Ірына Шаблоўская (у наступным — загадчыца кафедры замежнай літаратуры таго ж БДУ). Мы заўзята рэпеціравалі, але прэм’еры не дачакаліся, хоць Валодзя так у яе верыў, што намаляваў раскошны эскіз дэкарацыі. Яна не спатрэбілася: чыноўнікі ад культуры змусілі-такі Сеню Сагальчыка замяніць іспанскі твор фальшывай маладзёжнай камедыяй, якая потым удзельнічала ў нейкім фестывалі народных тэатраў на сцэне Палаца прафсаюзаў — там я ў ролі наіўнага дабрака зарабіў кволыя воплескі. А Халіп у тым, як ён выказаўся, «паноптыкуме для крэтынаў» не ўдзельнічаў прынцыпова, бо скасаванне працы над «Сямю крыкамі» ўспрыняў за абразу і парушэнне свабоды творчасці.

Валодзева пачуццё ўнутранай свабоды мне падабалася, бо ягоная свабода, якую сёй-той з аднакурснікаў лічыў пыхлівасцю альбо фанабэрыяй, ніколі не замінала свабодзе іншых, а толькі абараняла прастору душы сябра ад умяшальніцтва.

Так што пасля няўдачы з амаль гатовай прэм’ерай нам з маім сябрам умомант, адлюстраваны на здымку 1960 года, было пра што паразмаўляць.

Сямейная спадчына

Маглі мы тады, а справа была ўвесну, разважаць і пра падзеі папярэдняй вясны, калі на філфаку БДУ выбухнуў нечуваны скандал: узорны студэнт другога курса аддзялення журналістыкі філфака, кандыдат у члены КПСС Уладзімір Халіп адмовіўся ўступаць у кіруючую партыю!

Для большасці гэты ўчынак быў як мінімум дзівацтвам. Толькі не для мяне, бо я ўжо збольшага ведаў пра стаўленне майго сябра да кампартыі разам з савецкай уладай, з-за якіх у Валодзі ледзь не трапілі пад расстрэл абодва дзеды. Матчынага бацьку, Івана Кандратавіча Касцюковіча, уратавала... смерць, што спасцігла яго перад арыштам, другога — Івана Адамавіча Халіпа, які служыў афіцэрам у расійскай арміі і ўдзельнічаў у руска-японскай кампаніі, энкавэдэшнікі беспадстаўна прылічылі да «белагвардзейцаў», але рэпрэсаваць не паспелі: пачалася Другая сусветная вайна.

Затое «органы» адвялі душу на ягоным сыне Трафіме, Валодзевым бацьку. Яго, «белогвардейское отродье», выключылі з лётнай вайсковай вучэльні, дзе ён займаўся адначасова з навучаннем у сельгасакадэміі (тады гэта было магчыма), што і прымусіла без пяці хвілін пілота працаваць аграномам. А калі грымнула вайна з Гітлерам, калгаснага спецыяліста Т.Халіпа тэрмінова мабілізавалі як лётчыка і накіравалі ў франтавое неба, дзе ён слаўна праваяваў да Перамогі. Але і ўганараваны дзевяццю баявымі ордэнамі штурман авіяпалка ў мірны час адчуваў на сабе ўвагу «органаў»: франтавіку нідзе не давалі доўга працаваць, звальнялі без падстаў, як толькі ён дасягаў поспеху і начальніцкай пасады. З прычыны частых бацькавых пераездаў мой сябра, скончыўшы беларускую сямігодку ў роднай вёсцы Двор Пліна Ушацкага раёна, працягваў атрымліваць адукацыю ў Грузіі, у рускамоўнай сярэдняй школе горада Кутаісі, дзе Валодзя з уласцівай яму прыроджанай цікаўнасцю засвойваў лепшае з вялікай грузінскай культуры.

Шляхціц-ваяр з Ушаччыны

...Пачалося наша знаёмства з Халіпам у жніўні 1958 года, калі мы з ім прыехалі паступаць у БДУ: ён — з Ушаччыны, я — з Віцебска.

І паступілі, і вучыліся на адным філалагічным факультэце, Валодзя — на аддзяленні журналістыкі, я — на аддзяленні рускай мовы і літаратуры.

Убачыўшы Халіпа ўпершыню, я міжволі ўзгадаў слова «кавалергард», вычытанае перад тым з кнігі пра гісторыю войска: маю нямоцную руку магутна паціснуў высачэзны (за 1 м 80 см), плячысты хлопец, які выглядаў узорам элітнай людской пароды. У сутнасці так і было, бо сябра мой, радавод якога пачаўся недзе ў XVIII стагоддзі (старабеларускае слова «халіп» калісьці азначала мокры снег) належаў, можна сказаць, да сялянскай арыстакратыі — патомных ваяроў, якія ў мірны час жылі на хутарах, мелі багата зямлі з вадой і лесам, былі гаспадарамі, працавітымі, надзвычай здольнымі да розных рамёстваў, а часцяком — і да мастацтва. А яшчэ — духоўна вольнымі, няздатнымі на здраду, подласць і папрашайніцтва, заўсёды гатовымі абараніць сваю годнасць, дапамагчы хвораму і нямогламу, заступіцца за слабога. Мяркуючы па ўсім, якраз такімі былі сямейнікі і старэйшыя сваякі майго сябра, з дзяцінства прывучаныя быць пачцівымі да людзей паважнага веку, годна ставіцца да жанчын і лагодна — да дзяцей.

Са студэнцкай масы Валодзя вылучаўся не толькі абліччам шляхціца-ваяра, а перадусім вострым розумам, дасціпнасцю (трапныя, бяскрыўдныя празванні, прыдуманыя Халіпам для некаторых аднакурснікаў, «прыліпалі» надоўга), зайздроснай эрудыцыяй і веданнем жыцця, набытым у час двухгадовай працы ў калгасе.

Узаемнай прыязі, што неяк адразу ўзнікла між намі, паспрыяла, мабыць, тое, што родная для Халіпа Ушаччына не была чужой і для мяне: я ледзь не штолета прыязджаў ва Ушачы да бабулі, якая ў вайну была партызанскім лекарам, а потым — галоўным урачом раённай бальніцы. Валодзя яе ведаў і паважаў.

У нас знайшлося шмат агульнага. Абодва ў 1944 годзе, няхай і ў розных мясцінах, зведалі нямецкую бамбёжку, абодва ішлі ў першы клас ужо апантанымі кнігачытамі, а падлеткамі спрабавалі пісаць вершы і някепска малявалі, абодва дужа цікавіліся тэатрам і кіно.

Ад большасці філфакаўцаў Халіп адрозніваўся ўменнем дасціпна і дарэчы ўжываць у гутарцы прачытанае. І лексіка ў яго была не такая, як у іншых: чаравікі ён называў «катурнамі», прыбіральню — «клазетам», а наш студэнцкі інтэрнат іранічна ахрысціў «пячорай». Як і абсалютная большасць тагачасных філфакаўцаў, Халіп не ўжываў мацяршчыны, найбольш моцнай лаянкай у яго было слова «крэтын».

Не ўзгадаю Халіпа ні за картачнай гульнёй, ні ў таўканіне студэнцкіх танцаў. Ён быў не супраць пасядзець з прыяцелямі за бутэлькай «Мукузані» альбо «Гамзы», але моцна п’яным я ніколі яго не бачыў. Яму, лічу, проста шкада было марнаваць час на тое, што не абяцала новых ведаў, не было здабыткам, карысным для розуму і сэрца. Амаль увесь вольны час ён аддаваў чытанню, набыццю ведаў і ўражанняў. Помню, што першай кінастужкай, якую мы з ім паглядзелі ў Мінску разам, быў фільм-балет «Жызель» з Г.Уланавай.

Уладзімір Халіп (у цэнтры) з Рыгорам Барадуліным і Анатолем Белым. Мінск, 1998 г.

Наканавана было выжыць...

Яднала нас і непрымірымае, пратэстнае стаўленне да ўсяго пошлага, мяшчанскага, як і да таго, што навязвалася «зверху», у тым ліку — да камуністычнай ідэалогіі, якая ў тагачаснай БССР была мацнейшай за тую, што панавала ў Маскве. Прайшоў ужо ХХ з’езд КПСС, дзе яе новы лідэр Хрушчоў, здавалася б, паставіў крыж на кульце асобы Сталіна, а ў Мінску яшчэ быў праспект з імем гэтага жывадзёра, стаяў вялізны помнік яму, а нас у БДУ прымушалі вывучаць мовазнаўчыя творы «правадыра». Для Халіпа гэта было невыносна, бо не хто іншы, як Сталін, прыдумаў у 1944 годзе кінуць чырвонаармейскі дэсант у Лепельска-Ушацкую партызанскую зону, каб потым рушыць войскі адтуль на захад і, апярэдзіўшы саюзнікаў, захапіць бліжэйшую да СССР частку Еўропы. З дэсантам нешта не атрымалася, хоць да яго прыёму ўсё было гатова. І тады Сталін загадаў партызанам на чале з У.Лабанком утрымліваць зону, стоячы насмерць.

Немцы, канечне, заўважылі падрыхтоўку да высадкі дэсанта, канцэнтрацыю тэхнікі і людзей у зоне. Камандуючы групы армій генерал-палкоўнік Рэйнхард, які быў, мабыць, не горшым ваякам за агранома Лабанка, пачаў метадычнае вынішчэнне кінутай Крамлём на волю лёсу зоны, дзе, акрамя 17 партызанскіх брыгад, знаходзіліся дзесяткі тысяч мірных вяскоўцаў, у тым ліку і сям’я Халіпаў.

Цудам ацалелы пад шалёнай бамбёжкай, пяцігадовы Валодя неўзабаве апынуўся ў калоне сялян з партызанскіх вёсак, якую немцы гналі на расстрэл. І тут... Шчаслівы лёс прыняў аблічча добразычлівага немца, які пашкадаваў спалоханага хударлявага хлапчука, забраў яго з асуджанай на гібель калоны і вынес на руках у бяспечнае месца, падарыўшы такім чынам яшчэ 65 год жыцця.

Як бы там ні было, а смерць Сталіна, якая заспела Валодзю ў Кутаісі, не выклікала ў майго сябра жальбы: надта шмат ліха ў ягоным жыцці было звязана з імем «бацькі народаў», з палітыкай камуністаў.

Можна ўявіць, як брыдка пачувалася Халіпу, настаўнікамі якога ў кутаіскай школе былі высокаадукаваныя людзі з княжацкімі прозвішчамі і бездакорнымі манерамі, слухаць у БДУ лекцыі каснаязыкіх артадоксаў, абараніўшых дысертацыі на нікому не патрэбныя, але палітычна «правільныя» і «актуальныя» тэмы. Як гідка было штудзіраваць такія бязглуздыя, недарэчныя дысцыпліны, як гісторыя КПСС, гістарычны матэрыялізм і навуковы камунізм. Але мой сябра ўсё гэта вывучаў і быў, у адрозненне ад мяне, круглым выдатнікам, бо дужа хацеў скончыць універсітэт, каб потым ажыццявіць сваю мару.

...Калі ёсць талент

А мары ў нас з ім былі падобныя: абысці свет на караблі пад ветразямі, пабачыць нязведаныя краіны і цікава напісаць пра ўбачанае, праілюстраваўшы аповед уласнымі малюнкамі.

Я, праўда, толькі захоўваў і песціў сваю дзіцячую мару ў чаканні шчаслівых для мяне часінаў і здзяйсненняў, а вось Халіп дзейнічаў: атрымаўшы ў Кутаісі атэстат сталасці, ён падаў дакументы ў Адэскую «мараходку». Не быў прыняты з-за слабага зроку, але я ўпэўнены, што калі б ён паступіў, слава пра выбітнага капітанага далёкага плавання Уладзіміра Халіпа грымела б па ўсім свеце... Дый наогул, у любой справе, за якую ён ні ўзяўся б, Халіп, я ўпэўнены, дасягнуў бы найбольш магчымых вышынь. І не столькі праз натуральнае для кожнага нармалёвага мужчыны славалюбства, колькі дзякуючы прыроднай адоранасці рознымі талентамі, у тым ліку — і талентам дамагацца пастаўленых мэтаў. Гэта дасюль выклікае маё захапленне. З яго мог бы атрымацца не толькі выдатны журналіст і тэатразнаўца, якімі ён і з’яўляецца, але і бліскучы празаік, і яскравы акцёр, і рэжысёр тэатра і кіно, і беспадобны мастак, і арыгінальны дойлід.

На той час нашымі літаратурнымі маякамі былі А.Блок, Ф.Цютчаў, І.Бабель, К.Паўстоўскі, Э.Рэмарк, Э.Хэмінгуэй, а з савецкіх сучаснікаў — В.Аксёнаў, Ю.Казакоў і Я.Еўтушэнка. Рэалізацыя «круга чытання» дадала ў пералік шануемых аўтараў пратапопа Авакума, антычных філосафаў Арыстоцеля і Платона, заходнееўрапейскіх Канта, Ніцшэ, Шапенгаўэра, расійскіх гісторыкаў Салаўёва і Ключэўскага, пісьменнікаў Дзюрэнмата і Кафку, шэраг гісторыкаў і тэарэтыкаў мастацтва.

Шмат што з гэтых твораў было забаронена выдаваць на рукі чытачам, яны хаваліся за глухімі сталёвымі дзвярыма «спецхрана». Але мы, пазнаёміўшыся з маладымі бібліятэкаркамі «ленінкі», атрымлівалі дарэвалюцыйныя расійскія выданні, у тым ліку — творы В.Розанава, В.Замяціна, М.Ільіна, С.Булгакава ды іншую «крамолу».

Тады ў СССР быў перыяд так званай «хрушчоўскай адлігі», калі з бальшавіцкіх канцлагераў вярталіся вязні, а ў кнігарнях з’яўлялася тое, што нядаўна было пад забаронай. У славутым часопісе «Новый мир» друкаваліся ўспаміны ахвяраў сталінізму, у канцэртных залах Мінска выступалі жывыя класікі розных мастацтваў — ад С.Рыхтэра і Д.Ойстраха да Б.Гудмана і М.Марсо.

Валодзя апантана любіў высокую музыку, і мы з ім стараліся не прапускаць ніводнага значнага канцэрта, балазе каштавала гэта няшмат: на стыпендыю ў 22—25 рублёў можна было наведаць не менш як 15 канцэртаў.

Прага да самаўдасканалення

Мяне ўражвала прага майго сябра да самаўдасканалення, да ўзбагачэння сябе веданнем новага ў розных навуках і мастацтвах. На два гады старэйшы за мяне і значна больш дасведчаны ў жыцці, ён меў на мяне вялікі ўплыў, але, нягледзячы на ягоны аўтарытэт, я не адчуваў, што ў нашым сяброўстве ён — вядучы, а я — вядомы, хоць, відавочна, так яно і было. Праўда, усё, што мы рабілі разам, адпавядала і маім прыхільнасцям.

Ледзь ці не штодня мы з Валодзем хадзілі ў тэатры, у канцэртныя залы альбо на якую-небудзь цікавую лекцыю ў Мастацкім музеі. Не прапускалі дыпломных спектакляў, экзаменацыйных канцэртаў і студэнцкіх «капуснікаў» у Беларускім тэатральна-мастацкім інстытуце, дзе ў нас з Валодзем было шмат добрых знаёмых. У тым ліку — студэнт рэжысёрскага факультэта, бакінскі армянін Валерый Мкртумаў, які хутка зрабіўся нашым сябрам і часта прыходзіў да нас у госці са сваім электрапрайгравальнікам і пласцінкамі. Ён таксама быў улюбёны ў высокую музыку, і дзякуючы яму сімфанічная і фартэпіянная класіка загучала ў нашай кватэры, а мы з Халіпам пачалі рэгулярна бываць у магазіне «Грампластинки» побач з гатэлем «Мінск». У гэта нялёгка паверыць, але Валодзева, а разам — і маё тадышняе захапленне музыкай дайшло да таго, што мы на памяць ведалі назвы ўсіх частак абодвух геніяльных «Рэквіумаў» — моцартаўскага і вердзіеўскага!

Пры ўсіх памянёных інтарэсах, захапленнях і занятках у Валодзі была яшчэ штодзённая праца ў чытальнай зале, згаданыя раней рэпетыцыі ў бальнічным тэатральным калектыве і «падпольныя» вечарыны ў кватэры вядомага інтэлектуала і дысідэнта Кіма Іванавіча Хадзеева, які адкрываў нам таямніцы савецкай гісторыі, знаёміў з дагэтуль не вядомымі для нас вершамі Арцюра Рэмбо і Антонія Мачада, М.Валошына, М.Гумілёва, В.Хлебнікава, Б.Пастэрнака і В.Мандэльштама. Я назаўжды захаваў у сваім сэрцы ўдзячнасць Халіпу за тое, што пачаў разумець і любіць музычную класіку, а Хадзееву — за ўрокі гістарычнай праўды і сапраўднай паэзіі.

Персанальная справа

Без сумневу, мы з Халіпам былі тады перакананымі антысталіністамі і ўпэўненымі антысаветчыкамі. А кандыдатам у КПСС Валодзя зрабіўся выпадкова, яму за ўдарную працу ў паляводстве зладзіў такое заахвочванне ад шчырага сэрца старшыня калгаса, дзе мой сябра зарабляў двухгадовы працоўны стаж, неабходны для паступлення ў БДУ.

І вось увесну 1959 года ўсё тое цікавае і змястоўнае Валодзева жыццё ў Мінску магло скончыцца рашэннем адміністрацыі універсітэта, якая ў сваю чаргу мусіла падпарадкавацца ўказанню КДБ БССР і ЦК КПБ, да якіх дайшлі звесткі пра другакурсніка, не згоднага ўступаць у «ленінскую» партыю — «розум, гонар і сумленне нашай эпохі». Такому чалавеку, палічылі «наверсе», не павінна быць месца ў шэрагах савецкіх студэнтаў, тым больш — будучых журналістаў.

Персанальную справу Халіпа разглядала бюро Ленінскага РК КПБ Мінска, рашэнне яго было загадзя спланавана: «адшчапенец» мусіў быць адлічаны з БДУ, каб у далейшым не змог трапіць у адзін з органаў савецкага партыйнага друку.

Я тады нічым не мог дапамагчы яму, як, дарэчы, і ён праз тры гады, увесну 1962 года, нічым не мог дапамагчы мне, калі я стаяў перад агульным сходам камсамольцаў філфака. Яны, хоць не адразу і нядружна, але ўсё ж бальшынёй прагаласавалі за маё адлічэнне з універсітэта і выключэнне з камсамола. Я на іх не ў крыўдзе: паспрабуй не падняць руку, калі ў прэзідыуме побач з рэктарам А.Сеўчанкам сядзіць прадстаўнік КДБ у чыне палкоўніка!

А да выключэння Халіпа ў 1959 годзе справа ўсё ж не дайшла: Валодзю ўратавалі два чыннікі — па-першае, ён на выдатна здаў усе іспыты на веснавой сесіі, а па-другое, слова ў ягоную абарону сказаў член бюро райкама КПБ, пісьменнік Іван Грамовіч («жывы чалавек у азвярэлым грамадстве», як пазней ацаніў учынак Грамовіча ўратаваны Валодзя).

Забягаючы наперад, зазначу, што праз 5 год, падчас тэрміновай службы ў войску, Халіпу ўсё ж давялося атрымаць білет кампартыі. Арганізаваў ягоны ўступ — часткова дзеля масавасці камуністаў у сваім падраздзяленні, а часткова — дзеля будучыні ўзорнага байца Халіпа — мудры, спагадлівы і прадбачлівы кампалка, які разумеў, што па журналісцкай сцежцы беспартыйны чалавек далёка не пойдзе. Дзякуючы гэтаму камандзіру мой сябра напрыканцы вайсковай службы ў славутай 120-й гвардзейскай Рагачоўскай мотастралковай дывізіі, у батальёне, што складаўся, так бы мовіць, з беларускіх «кавалергардаў» — хлопцаў-волатаў, якія рэгулярна ўдзельнічалі ў афіцыйных парадах і ўрадавых цырыманіялах, разам з атрыманнем партбілета Халіп (ён у БДУ прайшоў курс вайсковай кафедры) атрымаў і званне малодшага лейтэнанта...

Паслухмяным не стаў

Тадышні прыём у КПСС, без сумневу, дазволіў яму, дэмабілізаваўшыся, працягваць працу ў прэсе, паступіць у аспірантуру Інстытута мастацтвазнаўства АН БССР, абараніць кандыдацкую дысертацыю і заняць пасаду ўласнага карэспандэнта саюзнай газеты «Советская культура» па БССР. Больш за тое: калі ў 1970 годзе тагачасны кіраўнік Беларусі П.Машэраў, заінтрыгаваны пытаннем, чаму ўласны карэспандэнт «Советской культуры» Халіп так часта крытыкуе беларускае кіраўніцтва культурай, пазнаёміўся з нелагодным «шчаўкапёрам» і, каб зрабіць яго паслухмяным, вырашыў перавесці на працу ў ЦК КПБ.

Паслухмяным ён, праўда, так і не зрабіўся, і таму ў «Чырвоным доме» на К.Маркса працаваў нядоўга. Але і тыя два гады прайшлі нямарна: за гэты час Валодзя па прапанове таго ж Машэрава напісаў сцэнарый мастацкага фільма «Полымя» — пра падзеі ў партызанскай зоне 1944 года, для самога Халіпа векапомныя.

Ужо вядомы кінадраматург, Халіп быў прызначаны галоўным рэдактарам студыі «Беларусьфільм», а пазней — мастацкім кіраўніком студыі дакументальных фільмаў «Летапіс», якая пры ім перажыла сапраўдны росквіт. Здымаліся глыбокія па змесце і яскравыя па форме стужкі пра беларускую гісторыю, пра выдатных дзеячаў нацыянальнага вызвалення і Адраджэння, тытанаў айчыннай культуры. Халіп запрашаў да працы ў «Летапісе» найбольш прафесійных сцэнарыстаў, рэжысёраў і аператараў. І звычайна быў поспех, стужкі, знятыя з удзелам Халіпа, заваёўвалі прызы міжнародных аглядаў, узнагароды прэстыжных фестываляў, дзяржаўныя прэміі СССР і БССР. Поспеху спрыяла тое, што выразная мастацкая форма кінастужак спалучалася з іх нацыянальнай адметнасцю. Менавіта ў перыяд, калі студыяй «Летапіс» кіраваў мой сябра, яна, можна сказаць, займела беларускі твар, загаварыла на роднай мове.

Але ўладзе, якая ўсталявалася ў 1994 годзе, былі не патрэбны ні нацыянальная тэматыка, ні такія людзі, як Халіп. Новая «каманда» студыі пачала сваю дзейнасць фільмам з характэрнай (вядома ж, не беларускамоўнай назвай) «Белоруссия — страна подлинной демократии».

З такім «Летапісам» шлях майго сябра хутка размінуўся. А неўзабаве кіраўнік беларускай кінадакументалістыкі на сабе зведаў асаблівасці «подлинной демократии»: падчас працы са здымачнай групай над хронікай грамадзянскай акцыі пратэсту супраць стварэння расійска-беларускай саюзнай дзяржавы, што пагражае суверэнітэту Бацькаўшчыны, 60-гадовы Уладзімір Халіп быў так па-зверску збіты міліцыянтамі, што больш за месяц правёў у рэанімацыі...

«Я — не апазіцыянер...»

— Як ты ставішся да таго, што цябе называюць дзеячам апазіцыі? — спытаў я неяк у Валодзі.

— Аніякі я не апазіцыянер. Уяві, што на тваю сядзібу, дагледжаную і квітнеючую, улезла нахабная свіння, вытаптала кветкі, падрыла лычом гародніну, запэцкала дарожкі. І што, ты будзеш да яе ў апазіцыі? Не! Ты будзеш толькі думаць, дзе б знайсці ладны дрын і выгнаць свінню з сядзібы, якую ты даглядаў дзеля нашчадкаў. Не, дружа, я — не апазіцыянер, я — свабодны чалавек у несвабоднай краіне. І, нягледзячы на ўсё брыдкае, гнюснае і страшнае, што даводзіцца трываць і што яшчэ чакае, пэўна, нас у бліжэйшыя часіны, я абсалютна ўпэўнены, што будзе Беларусь па-сапраўднаму вольнай, адкрытай, прававой, дэмакратычнай дзяржавай, а наш народ нарэшце ўбачыць заслужаную ім шчаслівую долю.

...З таго, што ведаю пра яго, так многа яшчэ засталося неўзгаданым, хоць і цікавым, вартым аповеду. Але найлепш было б, каб за кнігу пра сваё жыццё на тле ХХ—ХХІ стагоддзяў узяўся б сам Халіп. І тады, спадзяюся, у тых мемуарах знойдзецца месцейка і для таго, пра што я не паспеў сёння распавесці. Прыкладам, пра цэлы шэраг нашых сяброў, з якімі ў тыя незабыўныя шасцідзесятыя гады мы з Халіпам дзяліліся марамі, хлебам надзённым і патаемнымі думкамі. Хіба ж не варта ўзгадаць Фіму (Яфіма) Гольбу, паэта і мастака ў душы, які жыў разам з намі на кватэры побач з Оперным тэатрам? Не менш адметным і прыязным для нас быў Віл (скарачэнне ад «Віктар Іванавіч Ледзенеў»), які разам з гітарай прывёз з сабою з Масквы новыя для нас песні Ю.Візбара, А.Якушавай, Б.Вахнюка, Ю.Кукіна, Б.Акуджавы ды іншых таленавітых бардаў.

А хіба не заслугоўваюць асобнага аповеду нашы сябры з ліку замежных студэнтаў філфака — канадцы Стэн Лінкевіч і Джым Калеснікаў? А колькі ўспамінаў пра сяброў і сябровак з Беларускай кансерваторыі — віяланчэліста Віцю Лібенсона, піяністак Тамару Дворкіну і Ніну Салдаценкаву, арфістку Валю Бутрову!

«Я — родам з дзяцінства» — так называўся зняты на «Беларусьфільме» часоў Халіпа фільм паводле сцэнарыя Г.Шпалікава. Ёмістая назва. Страшнае дзяцінства часу вайны, канечне, адбілася на характары і светапоглядзе Халіпа, загартавала яго, зрабіла мужным, трывалым, гатовым да выпрабаванняў.

Але і Халіп, і я — родам яшчэ і з нашага юнацтва, з той «адлігі» 1960-х гадоў, калі аднойчы і назаўжды выспелілі мы ў сабе прыхільнасць да прынцыпаў дэмакратыі, нязгоду з дэспатыяй і маральным рабствам, гатоўнасць адстойваць праўду і справядлівасць пры любых акалічнасцях.

Гэта зрабілася ўнутраным стрыжнем і, мабыць, дапамагло працаваць і жыць да схілу гадоў. І зараз Халіп плённа працуе, шмат піша для недзяржаўнага кіно і прыватнага тэлебачання.

Нічога немагчымага няма

Для мяне ён застаецца жывым прыкладам бязмежнага людскога таленту і вернасці святым дзіцячым мроям і юнацкім памкненням. Адолеўшы ўсе цяжкасці і перашкоды, ён ажыццявіў амаль усё, чаго хацеў калісьці. Нават дасягнуў большага. Хлопчык з асуджанай на пагібель вёскі вырас у аднаго з лепшых журналістаў краіны, паводле ягоных сцэнарыяў славутыя рэжысёры здымалі кіно, а оперы паводле ягоных лібрэта ставіліся на лепшых сцэнах колькіх краін. Той самы чалавек, які ў 1961 годзе ў пагоні за рамантычнай марай пехатой вандраваў па ўзбярэжжы Чорнага мора, у сталыя гады наведаў шэраг краін Еўропы і свету. Той самы Халіп, які студэнтам браў удзел у тэатральнай самадзейнасці, напісаў кнігу пра тэатр і п’есы, прэм’еры спектакляў паводле якіх адбыліся ў акадэмічных тэатрах.

Усё гэта пераконвае, што немагчымага няма, любая перашкода можа быць пераможаная.

Праўда, для перамогі пажадана мець гэткую ж, як у Халіпа, багатую генетычную спадчыну і гэткую ж неўтаймоўную, фантастычную працавітасць. І яшчэ (што, бадай, самае важнае) — трэба адчуваць унутраную свабоду, самавітасць, духоўную незалежнасць, умець быць свабодным чалавекам нават у несвабоднай краіне.

Завяршаючы свае нататкі, я прашу свайго старога сябра прабачыць за тое, што не паспеў з імі да ягонага юбілею, і ад усяе душы зычу яму выдатнага здароўя, моцы ў супраціве перашкодам, творчых здабыткаў, а таксама ўсяго найлепшага ягоным галоўным людзям — жонцы Люцыне, дачцэ Ірыне і ўнучку Даніку!

Мы яшчэ жывем, сябра!

Жывуць нашы нашчадкі.

Жыве Беларусь!