Як ня стала Ларысы Геніюш

У Горадні адбылася прэзэнтацыя кнігі пра Ларысу Геніюш «Духу магутныя чары...».

Зборнік ўспамінаў, лістоў, архіўных маіэрыялаў выйшаў у сэрыі «Беларуская мэмуарная бібліятэка» у выдавецтве «Лімарыюс». У Горадню новую кнігу прывёз укладальнік Міхась Скобла, паведамляе «Радыё Свабода».

На сустрэчы сваімі развагамі падзяліўся прафэсар Аляксей Пяткевіч, які ведаў Ларысу Геніюш асабіста. Ён вяртаецца ў думках, у прыватнасьці, да апошніх дзён Ларысы Геніюш у гарадзенскім шпіталі, дзе яна памерла. Што датычыць яе сьмерці, у надрукаваных успамінах ён усяго не сказаў, прызнаўся Аляксей Пяткевіч:

«Яна была даволі моцнай фізычна. І тут яе нечакана забралі ў абласную бальніцу, у Горадню прывезьлі». Мы з жонкай адразу наведалі яе. Потым езьдзілі да яе ў прыгарадную вёску Лабна, у анкалягічны дыспансэр. Затым у абласной бальніцы ёй зрабілі апэрацыю. За апэрацыяй пэрсанальна назіраў адзін зь вялікіх беларусаў ХХ стагодзьдзя Юры Астроўскі (пазьней акадэмік, дырэктар навукова-дасьледчага інстытуту ў Горадні), асоба вельмі надзейная ва ўсіх адносінах. Ён ведаў, каго паставіць рабіць апэрацыю. Ён гаварыў мне: усё, гэтыя людзі надзейныя. Добра зрабілі апэрацыю, усё. Прайшоў час, дзесьці з тыдзень, і ёй раптам стала дрэнна. Ёй зрабілі другую апэрацыю, і пасьля гэтага яе ня стала. Аказваецца, знайшлі нагнаеньне. Значыць, у рану трапіла інфэкцыя. Якім чынам?! Але ж апроч дактароў былі яшчэ сёстры, былі асыстэнты. Інфэкцыю занесьці вельмі лёгка, і ніякі кантроль не дапаможа...»

Пахаваньне было чымсьці незвычайным, працягвае прафэсар Аляксей Пяткевіч:

«Выйшла ўся Зэльва. Я ніколі не чакаў і сёньня, да гэтага часу не магу паверыць. Большасьць людзей імкнуліся не кантактаваць зь ёю, гэта было небясьпечна. Але калі яе ня стала, усе выйшлі на вуліцу».

Адзін яшчэ штрых, каб зразумець, як Ларысе Геніюш цяжка жылося ў Зэльве. Прафэсар Пяткевіч успамінае, што аднойчы выступаў у Зэльве на настаўніцкіх курсах:

«Раптам адчыняюцца дзьверы, і ўваходзіць з букетам Ларыса Геніюш, сядае на заднюю парту. І бачу з жахам, што людзі цішком, зьгінаючы сьпіны высьлізгваюць за дзьверы. Настаўніцы беларускай мовы і літаратуры — адна за другой. І застаецца кучка самых сьмелых».

Ларыса Геніюш была заняволенай на радзіме, пэрсонай нон грата для начальства. Хаця такіх асобаў, як яна, ХХ стагодзьдзе нарадзіла толькі некалькі дзясяткаў, мяркуе Аляксей Пяткевіч:

«Пытаньне: адкуль яна ўзялася — і паэтэса вялікая, і беларуска сапраўдная? Такія зьявы не зьяўляюцца раптам і не зьяўляюцца на пустым месцы. Польскую гімназію ў Ваўкавыску яна ня скончыла, адукацыі вялікай у яе не было».

А вялікі ўплыў на яе зрабіў Янка Геніюш, муж, як быў і настаўнікам, чалавек, які выйшаў са сьценаў Праскага унівэрсытэту. Былі яшчэ прычыны, якія нарадзілі ў ёй моцную энэргетыку, кажа прафэсар Пяткевіч.

«У 1939 годзе Саветы рэпрэсавалі яе сям’ю, бацькі загінулі, а яна была ў Празе. Такі маральны ўдар вывядзе з раўнавагі практычна любога. А для яе гэта быў штуршок, каб выказацца, і яна стала пісаць. Калі нешта мучыць, баліць, калі нешта вельмі любіш, толькі тады чалавек можа завалодаць словам і стаць цікавым для іншых», — зазначае прафэсар.

Так паўстала кніжка «Ад родных ніў», якая выйшла ў 1943 годзе ў Празе. «Гэта зьява, сьпелая сапраўдная паэзія», дадае Аляксей Пяткевіч.

Міхась Скобла зьвярнуў увагу на тэкст пад назваю «Ці наступіць гэты доўгачаканы рашучы паварот?», зьмешчаны ў кнізе пад рубрыкай «Dubia». Ён на дзевяноста дзевяць адсоткаў перакананы, што тэкст належыць руцэ Ларысы Геніюш, тым больш надрукаваны, як можна меркаваць, на яе машынцы.

У ім гаворыцца, што «у апошні час разьвіцьцё беларускай культуры... амаль што прыпынілася». Мова выкладаецца ў большасьці школаў Беларусі «як іншаземная», па дзьве гадзіны на тыдзень. У тэксьце нават гаворыцца, што беларуская культура «крочыць ня ўперад, а назад». Імя самой Геніюш у канцы няма, а стаяць прозьвішчы юрыста, намесьніка рэдактара раёнкі, пэрсанальнага пэнсіянэра, сакратара пасялковага савету.

Нерэальна, каб у 1971 годзе ў Зэльве існавала такое кола дысыдэнтаў, робіць выснову ўкладальнік кнігі. Ён мяркуе, што Ларыса Геніюш магла паставіць пад ім такія прозьвішчы ў спадзяваньні, што тады на яго могуць зьвярнуць увагу, каб надаць больш вагі. Прозьвішчы надрукаваныя на іншай машынцы, а подпіса няма. Усіх гэтых людзей таксама няма на сьвеце, спраўдзіць нельга. Існуе шанец, што знойдзецца рукапіс гэтага тэксту, паколькі паэтка пісала ад рукі, на машынцы звычайна толькі перадрукоўвала, выказвае спадзяваньне Міхась Скобла.

Цікава, што крытычны тэкст з Зэльвы забраў Васіль Быкаў, які перадаў яго потым Нілу Гілевічу. У Гілевіча тэкст захоўваўся 41 год, а надрукаваны быў толькі цяпер.

Настаяцель Каложы Аляксандар Балоньнікаў раней служыў у зэльвенскай царкве, пры якой створаны музэй Ларысы Геніюш (яна жыла насупраць храма). Сьвятар перадаў Міхасю Скоблу копіі рукапісных твораў паэткі са свайго архіву.

Сьпявачка з Белдзяржфілярмоніі Тацьцяна Матафонава выканала пад гітару песьні на вершы Ларысы Геніюш і Уладзіміра Дубоўкі.