Волат беларускага Рэнесансу

Скарына бліскуча спалучыў у творчасці традыцыі візантыйскага Усходу і лацінскага Захаду.

Францішак Скарынa нарадзіўся ў сям'і купца ў старажытным Полацку. Адтуль у 1504 г. ён выправіўся па навуку ў Кракаўскі ўніверсітэт, філасофскі факультэт якога скончыў з ступенню бакалаўра. Пазней Скарына стаў доктарам «вольных навук» (філасофіі), а ў 1512 г. з'явіўся ў Падуанскім універсітэце - самым аўтарытэтным у тагачаснай Еўропе. Бліскуча вытрымаўшы там экзамены, ён першы сярод усходніх славянаў атрымаў вучоную ступень доктара медыцыны (якую, напэўна, вывучаў раней у Капенгагене).

Сёння выяву нашага знакамітага суайчынніка можна ўбачыць у Падуі ва ўніверсітэцкай мемарыяльнай зале сярод партрэтаў сарака выдатных дзеячоў навукі і мастацтва, што выйшлі з сценаў гэтай альма-матэр.

Замест спакойнага жыцця на пасадзе лекара пры двары якога-небудзь князя ці магната Скарына як сапраўдны сын эпохі Рэнесансу абраў іншы шлях. Ён вырашыў даць свайму народу «лекі духоуныя» - друкаваную Біблію на зразумелай мове. Першая з яго кніг - Псалтыр - пабачыла свет 6 жніўня 1517 г. у чэшскай Празе.

У прадмове да яе гуманіст пісаў: «Я, Францішак Скарынін сын з Полацка, у лекарскіх навуках доктар, павялеў Псалтыру ціснуці... наперад ка чці і к пахвале Богу ў Тройцы адзінаму і прачыстай яго мацеры Марыі... а потым к пажытку паспалітага, добрага, найболей з тае прычыны, іжэ мя міласцівы Бог з таго языка на свет пусціў». Такім чынам, беларусы першыя сярод усходніх славянаў і ўсіх усходне-еўрапейскіх народаў атрымалі друкаваную кнігу на роднай мове. Славуты палачанін пакінуў нашчадкам 23 перакладзеныя і выдадзеныя па-старабеларуску біблійныя кнігі і гэтым увёў Вялікае Княства і беларусаў-ліцьвіноў у сям'ю перадавых еўрапейскіх народаў. Друкаваная беларуская Біблія Францішка Скарыны - чацвертая ў свеце, выдадзеная на жывой мове народа (пасля нямецкага, італійскага і чэшскага перакладаў).

Скарынавая Кніга кніг выйшла раней за Лютэраву. Яна была першай друкаванаю Бібліяй ва ўсходне- і паўднёваславянскіх народаў і амаль на паўстагодлзя апярэдзіла польскую. Скарына выдаў свой пераклад раней, чым з'явіліся французскі і ангельскі. Ягоны «Псалтыр» убачыў свет за 47 гадоў да «Апостала», з якога пачалося расейскае кнігадрукаванне. Сама ж Біблія па-расейску ўпершыню была выдадзеная ў 1876 г.

Вярнуўшыся на радзіму, Скарына блізу 1520 г. з дапамогаю заможных віленскіх месцічаў Якуба Бабіча, Багдана Анковіча (Онкава) і Юр'я Адверніка, якія, відаць, падтрымлівалі яго і раней, заснаваў друкарню ў сталіцы нашай дзяржавы - Вільні.

У 1522 і 1525 гг. там выйшлі «Малая падарожная кніжка» і «Апостал». Віленская друкарня Францішка Скарыны была першай ва Усходняй Еўропе.

Ён увайшоў у гісторыю не толькі як беларускі і ўсходнеславянскі першадрукар, але і як філосаф, чый светапогляд спалучаў хрысціянскія, антычныя і гуманістычныя ідэі. Як пісьменнік-празаік і паэт, што служыў не эліце або нейкаму стану, а ўсяму народу. Як выдатны перакладнік з некалькіх старажытных і новых моваў, як рэдактар і выдавец, што дасягнуў найвялікшай гармоніі слова і друкарскага мастацтва. (На думку спецыялістаў, сваёй прыгажосцю і дасканаласцю Скарынавы кнігі перасягаюць як ранейшыя царкоўнаславянскія выданні, так і бальшыню славутых у той час венецыянскіх.)

Пяру Скарыны належьщь геніяльна просты і самы прачулы ў нашай гісторыі патрыятычны гімн-хваласпеў любові да Бацькаўшчыны: «Панежэ ад прыраджэння звяры, ходзячыя ў пустыні, знаюць ямы свая, пціцы, лятаючыя па воздуху, ведаюць гнёзды свая, рыбы, плываючыя па мору і ў рэках, чуюць віры свая, пчолы і тым падобныя бароняць вулляў сваіх, - така ж і людзі, ігдзе зрадзіліся і ўскормлены суць па Бозе, к таму месту вялікую ласку імаюць».

Вучоныя дагэтуль не могуць адназначна сказаць, якога ён быў веравызнання. Гуманістычныя перакананні асветніка ставілі яго па-над канфесіямі, што выклікала незадаволенасць зацятых прыхільнікаў і праваслаўя, і каталіцтва.

Сын народа, што жыве ў геаграфічным цэнтры Еўропы, Скарына бліскуча спалучыў у творчасці традыцыі візантыйскага Усходу і лацінскага Захаду. Ён аздобіў свае кнігі шматлікімі высокамастацкімі гравюрамі, па якіх можна вывучаць тагачаснае жыццё - побыт, адзенне, тэхніку будоўлі, вайсковую справу. Смела адступаючы ад царкоўных канонаў, ён змясціў у Бібліі ўласную выяву - першы ў гісторыі сусветнага мастацтва партрэт кнігавыдаўца.

У жыцці першадрукара адбілася ўся натхнёная, вірлівая і авантурная эпоха пераходу ад Сярэднявечча да Новага часу.

На думку некаторых гісторыкаў, ён нейкі час працаваў сакратаром дацкага караля Ганса. Скарына сустракаўся з рэфарматарам Лютэрам і медыкам ды алхімікам Парацэльсам. Браў удзел у складанні агульнадзяржаўнага збору законаў - першага Статута Вялікага Княства Літоўскага 1529 г. Быў сакратаром і прыдворным лекарам у віленскага біскупа Яна. Скарыну запрашаў да сябе на службу магістр Тэўтонскага ордэна Альбрэхт Брандэнбургскі, які надаў яму шляхоцтва.

Калі за братавы даўгі крэдыторы кінулі Скарыну ў вязніцу, яго вызваліў сам вялікі князь Жыгімонт Стары. На знак прызнання асаблівых заслуг перад Айчынаю манарх выдаў вучонаму палачаніну адмысловы ахоўны прывілей.

Ведаючы, што Маскоўшчына не мае сваіх друкарняў, Францішак Скарына прывёз у яе сталіцу партыю сваіх кніг і прапанаваў наладзіць выдавецкую справу. Але і свецкія, і духоўныя ўладары паставіліся да гэтага варожа. Маскоўскі князь Васіль III загадаў скласці з Скарынавых кніг вогнішча. Іх публічнае паленне стала яшчэ адным сведчаннем велізарнай розніцы ў культурных роўнях Вялікага Княства Літоўскага і Масковіі.

Зямны шлях выдатнага гуманіста завяршыўся ў Празе, дзе да яго некалі прыйшла еўрапейская слава. У старажытнай частцы чэшскай сталіцы, на Градчанах памяць нашага суайчынніка ўшанаваная помнікам.

Скарынавыя выданні мелі шырокую чытацкую аўдыторыю не толькі ў натай дзяржаве. Іх ведалі ў Польшчы, Чэхіі, Нямеччыне. Цяпер першадрукі славутага палачаніна захоўваюцца пераважна ў бібліятэках Расеі і Украіны, а таксама ў кнігазборах Кракава, Варшавы, Лондана, Кембриджа, Капенгагена, Любляны, Прагі. Невядомы раней асобнік Скарынавай Бібліі знойдзены нядаўна ў Нямеччыне.

Уладзiмiр Арлоў, "Краіна Беларусь. Вялікае Княства Літоўскае"