«Нарадзілася ў Стоўпцах, вучылася ў Парыжы»: невядомыя факты пра Івонку Сурвілу

Як складаўся жыцьцёвы шлях старшыні Рады БНР.

У сэрыі «Бібліятэка Свабоды. XXI стагодзьдзе» выйшла другое выданьне кнігі Івонкі Сурвілы «ДАРОГА. Стоўпцы —Капэнгаген — Парыж — Мадрыд — Атава — Менск». Свабода сабрала архіўныя фотаздымкі і фрагмэнты ўспамінаў зь кнігі, якія ўзнаўляюць жыцьцёвы шлях Івонкі Сурвілы.

Арышт таты

Мне было восем гадоў, калі бацькі перад другім надыходам бальшавікоў вырашылі, што ня здольныя перанесьці новае зьняволеньне, ды выбраліся з малымі дзецьмі ў няведамы сьвет.

Першае дасьведчаньне савецкай акупацыі між 1939 і 1941 годам было для іх страшным і незразумелым. Бацьку — ?н тады працаваў галоўным інжынэрам на электрастанцыі ў Баранавічах — арыштавалі і засудзілі на пяць гадоў ссылкі ў Сыбір. Памятаю, як прыйшлі яго арыштоўваць, то хацелі ў мяне з шыі сарваць мой залаты крыжык, і я крычала, каб яго ня даць. Мне было толькі тры гады, але памятаю маміны сьл?зы.

Баранавічы. 1944

Празь дзевяць месяцаў, калі пачалася вайна, тата нечакана вярнуўся. Вязьні турмы пачулі крыкі на вуліцы, што бальшавікі ўцяклі, і лаваю выбілі дзьверы. Пазьней даведаліся, што праз гадзіну прыехалі іх расстрэльваць. Другі раз патрапіць у зьняволеньне бацька не зьбіраўся. У 1944 годзе сям’я выехала таварным цягніком з Баранавічаў у К?нігсбэрг. Бацьку і маме было тады па 33 гады, браціку Л?ніку — сем годзікаў, а сястрычцы Прадславе — дзевяць месяцаў.

Сям’я Расмусэн

З Брэмэрсвольду нас перавезьлі ў курортны гарадок Скодсборг на поўнач ад Капэнгагену і пасялілі ў перадваенным гатэлі ў пакойчыку разам з украінскай сям’?й. Там я пазнаёмілася з дацкай сям'ёй — Хрыстынай, Эляй і Аннай Расмусэн.

Яны мяне ня толькі навучылі гаварыць па-дацку, але і паказалі, якая шчасьлівая можа быць штодз?ншчына, калі людзі любяць адзін аднаго, калі яны талерантныя, добразычлівыя і ветлівыя. Падчас шасьці месяцаў, якія я правяла ў сям’і Расмусэнаў у маленькім гарадку Аўгустэнборг на поўдні Ютляндыі, я ня чула ніводнай сваркі, ніводнага няветлівага слова. Багатымі яны не былі, але былі даволі шчодрымі, каб дзяліць тое, што мелі, з чужым дзіцем.

Эля і Анна Расмусэн, Данія

Калі я іх зноў адведала ў 1954 годзе, я спыталася тады ўжо старэнькую фру Расмусэн, як я магу ?й адудзячыцца за ўс?, што яна для мяне зрабіла. Яна мне адказала: «Калісь зрабі і ты тое самае». Праз гадоў 35 прыпомніліся мне гэтыя словы, калі давялося стварыць Канадзкі фонд дапамогі ахвярам Чарнобылю ў Беларусі.

Год у Капэнгагене

Апошні год у Даніі мы жылі ў Капэнгагене, у вялізным лягеры Кл?вэрмаркет. Тата працаваў па сва?й прафэсіі, я хадзіла ў дацкую школу — была адзіным дзіцем у лягеры, якое дастаткова добра ведала дацкую мову, каб хадзіць у мясцовую школу. Моцна любіла маю настаўніцу, фрэкен Босэ, зь якою доўгія гады пасьля перапісвалася.

З бацькамі і братам Лёнікам у Даніі

Першае спатканьне зь Янкам Сурвілам

Адным з найбольш прыемных успамінаў з тых часоў быў Усясьветны зьезд беларускай эміграцыі, які адбыўся ў кастрычніку 1948 году ў Парыжы. Прыемны ўспамін, бо на гэтым зьезьдзе я ўпершыню пабачыла майго будучага мужа, Янку Сурвілу.

Ма?й роляй было прышпіляць людзям беларускія сьцяжкі, а яны мне за гэта клалі на талерку па некалькі франкаў на аплату выдаткаў, зьвязаных зь зьездам. Кожны нахіляўся, я яму прышпіляла сьцяжок, пасьля чаго, усьміхнуўшыся, ішоў знаёміцца зь іншымі дэлегатамі.

Зь Нінай і Сямёнам Дударэвічамі, Парыж

А тут прыходзіць малады чалавек і кладзе мне за сьцяжок штось каля месячнага заробку майго таты. Калі я гэта ўбачыла, пабегла за ім, каб сказаць, што ?н, відаць, памыліўся — бо ж ніхто іншы столькі на талерку ня клаў. А ?н кажа: не, не памыліўся. Безумоўна, такой шчодрасьці я не магла забыцца, і калі Янка праз год пераехаў з Мэцу, дзе ?н тады працаваў, у Парыж, я на яго ўжо глядзела з асаблівым захапленьнем.

Набываем кавалачак зямлі ў Сартрувілі

Дзесь ўлетку 1952 году мы знайшлі лапік зямлі ў мястэчку Сартрувіль, якое знаходзіцца за 12 кілямэтраў на паўночны захад ад мяжы Парыжу. Паколькі грошай не было, тата вырашыў будаваць этапамі двухпавярховы дом, бо ўчастак быў пасьля падзелу даволі вузкі. Спачатку адзін пакой, куды можна было б адразу перабрацца, а за грошы, заашчаджаныя на кватэры, кожныя два тыдні купляць будаўнічы матэрыял — цэмэнт, пясок, цэглу, жалеза, а пазьней вокны, дзьверы, падлогу і г. д., і памаленьку — з жонкай і дзецьмі — будаваць...

Будаўніцтва дому талакой

Яшчэ цяпер памятаю дакладна, як гэта ўс? рабілася. Як мы мяшалі цэмэнт зь пяском, як рабілі цагліны, як тата іх клаў, як мы з братам зьвязвалі жалезныя драбінкі для бэтону...

Дыскусіі ў кавярнях

Усе кавярні вакол Сарбоны былі занятыя студэнтамі. Я праводзіла ўвесь вольны час, прынамсі зімой, у кафэ на вуліцы Траншэ каля Люксэмбурскага палацу. Там мы зьбіраліся зь сябрамі, пісалі нашыя эсэ і гадзінамі вырашалі праблемы сьвету, ад Альжырскай вайны да фэмінізму Сымон дэ Бавуар, ад апошняга фільму Шаброль ці Брыжыт Бардо да Рымскага трактату ды будучыні Эўропы. Дыскусіі гэтыя нас прымушалі думаць і адпаведна выкладаць гэтыя думкі.

Сарбона, Парыж

Я вось ня ведаю, ці ня там я найболей «вырабілася» падчас маіх студэнцкіх гадоў. Што несумненна — выпіла шмат кавы і надыхалася шмат цыгарэтнага дыму...

Сарбона, Парыж

Важнай часткай «майго Парыжу» ёсьць рака Сэна зь яе шматлікімі мастамі і дзьвюма выспамі. 3 мосту Мастацтваў не наглядзецца на Сытэ зь яе палацамі, сабор Нотр-Дам і найстарэйшы мост Парыжу, які называецца «новым».

У Парыжы, канец 1950-х.

Калі студэнткай працавала ў краме сувэніраў каля сабору Нотр-Дам, часта туды заходзіла. Цяпер захапляюся яго чысьценькімі вежамі і выявамі сьвятых — некалькі гадоў таму фасады Нотр-Дам вычысьцілі. Але я яго любіла і чорным ад дыму стагодзьдзяў.

Быў адданы сям’і і Беларусі

Ад таго мамэнту, калі я ў Парыжы ўпершыню сустрэлася зь Янкам Сурвілам, заўсёды была захопленая ягонымі здольнасьцямі, ягоным пачуцьцём годнасьці, ягонай бясконцай адданасьцю Бацькаўшчыне. Удзячная лёсу за тыя трыццаць сем гадоў, якія нам было дадзена пражыць разам.

Вясельле зь Янкам Сурвілам. Сартрувіль, 1959

2383 выхады ў этэр

На працягу шасьці з паловай гадоў існаваньня беларускіх радыёперадачаў Гішпанскага нацыянальнага радыё на Беларусь былі перададзеныя 2383 штодзённыя праграмы. Вёў беларускія радыёперадачы з Мадрыду мой муж Янка Сурвіла. Я яму памагала пасьля нашага сужэнства, а менавіта з часу, калі яго найлепшы супрацоўнік і прыяцель Віця Сянькевіч (Язэп Барэйка), зь якім ён іх пачынаў, выехаў з Мадрыду ў 1961 годзе. Перадачы Янка ўважаў найбольшым дасягненьнем свайго жыцьця...

У мадрыдзкім парку. 1960

Праўда, матэрыяльна жыцьцё ў Мадрыдзе было цяжкім. Жылі мы за мінімум, на мяжы беднасьці. Я пачала даваць прыватныя лекцыі францускай і ангельскай моваў, каб купіць сёе-тое неабходнае, але часу на гэта не было шмат.

Янка

Быў Янка таксама цудоўным мужам і бацькам. Як гадавалі мы нашых дзяўчатак, абое іх калыхалі, абое мылі пялюшкі. Разам вазілі іх да лекара, пераймаліся іхнымі прастудамі. Памятаю, калі Паўлінка моцна захварэла, дык у Янкі за тыдзень сьсівела барада.

З дочкамі Ганяй і Паўлінкай

Беларускае жыцьцё ў сталіцы Канады

У сталіцу Канады Атаву мы з мужам і дзеткамі прыехалі з Гішпаніі на Каляды 1969 году. Да нашага прыезду беларускага асяродку ў Атаве не было. Першаю паважнаю імпрэзаю, якую мы тут арганізавалі пасьля майго абраньня на старшынёўства Беларускага інстытуту навукі і мастацтва ў Канадзе, быў Беларускі тыдзень студыяў, які адбыўся ў 1975 годзе ў Атаўскім унівэрсытэце.

Праўда, арганізацыя такой падзеі заняла шэсьць месяцаў. Аб’ехалі мы тады шмат беларускіх асяродкаў у Злучаных Штатах і Канадзе, шмат высілкаў спатрэбілася, каб здабыць сродкі, зацікавіць журналістаў і дакладчыкаў ды зарганізаваць супольна з унівэрсытэтам вечар у гонар Натальлі Арсеньневай. Задавальненьне затое было вялізарнае.

На вечарыне Натальлі Арсеньевай. Атава, 1975

«У Беларусі ўсё нармальна...»

Разам зь Янкам, Зінай Гімпелевіч, Паўлінай Сьміт-Пашкевіч і Барысам Рагулем мы стварылі Канадыйскі фонд дапамогі ахвярам Чарнобылю ў Беларусі — яшчэ ў 1989 годзе, калі ўпершыню даведаліся праўду пра наступствы Чарнобылю ў Беларусі. Датуль гаварылася ў Канадзе толькі пра наступствы ва Ўкраіне, а калі я пайшла ў Аддзел ядзернай энэргіі Міністэрства здароўя Канады, мяне там запэўнілі, што пра Беларусь няма вестак — «выглядае, што ўсё нармальна».

З групай беларускіх дзетак з чарнобыльскіх раёнаў. Квэбэк. 1992

Толькі ў 1989 годзе мы даведаліся зь беларускіх газэтаў, якія тады ўжо атрымоўвалі, да якой ступені пацярпела Беларусь. Адразу ўзяліся за працу.

Усё жыцьцё верыла, што наш цудоўны край калісьці станецца паўнавартаснай эўрапейскай дзяржавай. Гэта была нейкая глыбокая, магчыма, генэтычная ўпэўненасьць.... Заўсёды верыла: калі беларусы зразумеюць, што ад іх залежыць будучыня свае зямлі, ды перастануць верыць хлусьлівай прапагандзе «братняга народу» — адзінаю мэтаю якога ёсьць адабраць у іх волю ўзяць свой лёс у свае рукі — тады забудуцца, што «іхная хата з краю»!

На сэсіі Рады БНР. Нью-Ёрк, 2016.