На радзіме Ежы Папялушкі гавораць на баранавіцка-гарадзенскім дыялекце

Вынікі экспедыцыі на паўночнае Падляшша.

Ці ведаеце вы, што маці айца Ежы Папялушкі гаварыла па-беларуску? І ў тых мясьцінах яшчэ і цяпер гучыць сапраўдная беларуская мова — г. зв. баранавіцка-гарадзенская гаворка. Дзе гэта? На самым паўночным усходзе Польшчы, недалёка ад славутага Аўгустоўскага канала. У гэта цяжка паверыць: сёлета Рэспубліцы Польшча спаўняецца сто гадоў, а на яе тэрыторыі людзі дагэтуль карыстаюцца беларускай мовай. Яны не хадзілі ў беларускія школы і не чытаюць беларускіх газэт. Іх мова аўтэнтычная, як і сто гадоў таму. У канцы ліпеня сюды ажыцьцявілі экспэдыцыю вучоныя зь Менска і Прагі. Яны запісалі беларускі дыялект ад, магчыма, апошніх яго носьбітаў, перадае radyjo.net.

Мірослаў Янковяк (у цэнтры) падчас экспэдыцыі на паўночнае Падляшша
Фота: архіў Мірослава Янковяка

Супрацоўнікі Інстытута мовазнаўства Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі вось ужо ў чацьвёрты раз адправіліся на Падляшша. Тут яны рэалізуюць супольны праект з Інстытутам славістыкі Польскай акадэміі навук “Дасьледаваньні ў галіне дыялекталёгіі беларускай і польскай моў”.

У экспэдыцыі, якая адбылася 25-31 ліпеня, удзельнічалі Ігар Капылоў, дырэктар Інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, Вераніка Курцова, загадчыца аддзела дыялекталёгіі і лінгвагеаграфіі Інстытута мовазнаўства, кіраўнік экспэдыцыі, дактары навук Натальля Сьнігірова і Анастасія Марозава. У мінулыя гады Польскую акадэмію навук прадстаўляў Мірослаў Янковяк, які з гэтага года зьяўляецца супрацоўнікам Славянскага інстытута Акадэміі навук Чэскай Рэспублікі.

Мірослаў Янковяк арганізаваў маршрут экспэдыцыі. Яна прайшла па тэрыторыі гмін Lipsk (Аўгустоўскі павет) і Dąbrowa Białostocka (Сакольскі павет).

У гміне Lipsk беларуская гаворка была зафіксавана ў каталіцкіх вёсках Wołkusz, Stare Leśne Bohatery, Rakowicze Małe, Rakowicze Wielkie і ў праваслаўным сяле Jałowo.

У гміне Dąbrowa Białostocka, як высьветлілі дасьледчыкі зь Менска і Прагі, праваслаўнае насельніцтва, якое карыстаецца беларускай гаворкай, жыве ў вёсках Kropiwno, Grabowo i Jaczno.

Усе тутэйшыя беларускамоўныя жыхары гавораць на адным дыялекце.

Мірослаў Янковяк: Гэтыя гаворкі — працяг баранавіцка-гарадзенскай групы паўднёва-заходняга дыялекта беларускай мовы. Тут добра захавалася структура беларускіх гаворак. Выключэньне складае лексыка, у якой шмат палянізмаў. Гэта і зразумела. Бо ўсе новыя рэчы, асабліва тэхнічныя навінкі, уваходзяць у быт тутэйшых людзей з ужо гатовымі назвамі на польскай мове.

Ігар Капылоў: У гэтых гаворках ёсьць элемэнты польскай мовы. І гэта натуральна. Яны ёсьць у лічэбніках, назвах месяцах, а таксама гэта такія словы, як dziś, tylko. Фактычна ўсе інфарманты ўжывалі гэтыя словы. У той жа час тут сустракаюцца тыя ж самыя граматычныя формы, што і на тэрыторыі Гарадзеншчыны: дзяўке, агурке (н. скл., мн. лік).

У далучаным да гэтага матэрыялу гукавым файле зьмешчаны запіс (зроблены 28 ліпеня 2018 г.) беларускага маўленьня Зоф’і Ганчарук зь вёскі Крапіўна Сакольскага павета Падляскага ваяводзтва Польшчы. З. Ганчарук нарадзілася ў 1939 г.

Каталіцкі і праваслаўныя крыжы ў вёсцы Крапіўне ў гміне Дамброва Беластоцкая
Фота: Мірослаў Янковяк

Колькі яшчэ будзе гучаць беларуская мова на паўночным Падляшшы?

Вераніка Курцова: Тут ёсьць людзі, якія нарадзіліся, вырасьлі зь беларускай мовай, якая тут такая ж, як і па другі бок граніцы. І гэтa факт некаторыя людзі тут усьведамляюць. І беларуская гаворка тут будзе жыць, пакуль жывыя яе носьбіты, якія ёю карыстаюцца.

Пэрспэктывы ў беларускай мовы на тэрыторыі Польшчы ёсьць. Яны лепшыя, чым у беларускіх гаворак, напрыклад, на тэрыторыі Латвіі.

Мірослаў Янковяк: У Латвіі беларускія гаворкі знаходзяцца ў найгоршай сытуацыі. Там празь некалькі гадоў увогуле ня будзе беларускіх гаворак. У Літве, на Віленшчыне, нашмат лепшая сытуацыя, бо беларускімі гаворкамі там свабодна валодае сярэдняе і маладое пакаленьні. Таму там беларускія гаворкі будуць яшчэ доўга існаваць — гэта несумненна. Паўночнае Падляшша моцна палянізавана, аднак тут беларуская гаворка яшчэ трохі будзе існаваць. Гэта таксама несумненна. Найлепшая сытуацыя на поўдні Падляшша, дзе існуюць беларускамоўныя школы. А ў ваколіцах Гайнаўкі сярэдняе і малодшае пакаеньне размаўляе на мясцовай гаворцы без праблем.

Ежы Аляксандар Папялушка
Фота: Wikimedia.org/Andrzej Iwański/CC BY-SA 3.0

Цікава, што з тых жа мясьцін, дзе адбывалася сёлетняя экспэдыцыя мовазнаўцаў зь Менска і Прагі, паходзіць польскі ксёндз Ежы Аляксандар Папялушка (Альфонс Папялушка), вядомы дзеяч “Cалідарнасьці”, закатаваны спэцслужбамі ПНР. Яго бацькаўшчына — вёска Акопы (Okopy) Сакольскага павета.

Маці Е. Папялушкі — Мар’яна (з роду Гнязьдзейкаў) гаварыла на мясцовым беларускім дыялекце.