Ня трэба нас шкадаваць

Быць журналістам у Беларусі сёньня — гэта cool.

Два прафэсійных сьвяты, якія ідуць адно за адным — Дзень свабоды прэсы (3 траўня) ды напаўкамуністычны Дзень друку (5 траўня) — вымусілі беларускія ды сусьветныя мэдыі зьвярнуцца да праблематыкі свабоды слова ў нашай краіне.

Сайты ды газэты рабілі пашыраныя сюжэты аб тым, што лёсам беларускіх незалежных СМІ ёсьць папярэджаньні, ператрусы ды суды. Прадстаўнікі БАЖу лямантавалі аб цэнзуры ды самацэнзуры, а «Рэпартэры бязь межаў» уключылі беларускага кіраўніка ў лік «драпежнікаў свабоды прэсы».

З гэтай дэпрэсіўнай інфармацыйнай плыні выцякала, што беларускія журналісты — вартыя жалю карузьлікі, што корпаюцца ў пылу пад лавай палітычнай сыстэмы. Прышчэмленыя баязьліўцы, падпявалы ўлады з мазахісцкім ухілам, дурнаватыя бобікі, якім падабаецца, калі іх ціснуць, забараняюць, не даюць казаць. Што няма наогул болей нялюдзкай, несамавітай працы, чым праца журналіста ў Беларусі.

Так, праца небясьпечная.

Так, тут вельмі складана.

Аднак, ведаеце, я не прамяняю чорнае рамяство беларускага пісакі на журналісцкія заняткі ў любой сталай эўрапейскай дэмакратыі. Быць журналістам у Беларусі сёньня — гэта cool. Растлумачу чаму.

Некалі я пабываў у прэсавым цэнтры Эўрапарлямэнту і пабачыў, як працуюць калегі там. Парлямэнтары квола дыскутавалі аб квотах на вылаў ласося ў Паўночным моры. Журналісты сонна натавалі нешта, дэманстратыўна пазяхаючы. Для мяне гэтая карцінка — сымбаль бясьпечнай журналістыкі дэмакратычнай краіны. Баі за дэмакратыю скончыліся. Няма за што біцца. Няма над чым ламаць галаву. Усё вызначана даўно і зараз застаецца назіраць за вызначэньнем квот на ласося.

Мабыць, я дурны. Аднак мяне ад такой «журналістыкі» ды такіх яе «праблем» цягне ванітаваць.

У нас усё вельмі real. Працуючы на звычайным «Чарнобыльскім шляху», можна быць сьведкам відовішча, аб якіх на Захадзе здымаюць трылеры (здымаюць таму, што ў жыцьці такога real няма!). Узгадаем белсатаўскае відэа з маладым героям, што трымаў плякат «Мусарок». Зараз хлопца шукае міліцыя, а ён хаваецца. Шэкспір і Гашэк у адной бутэльцы! І назіраць за такім — нашая праца!

У 1999 годзе на адной з вулічных акцыяў «зачыстка» ўжо скончылася, усіх, каго можна было, ўжо «запакавалі». Іду па вузкай вулачцы ў цэнтры, перада мной АМАПавец у поўнай выкладцы, з дручком. Бачна, што яго актыўныя дзеяньні не зачапілі, засталося шмат энэргіі, якую няма куды ўжыць (мяне ён не бачыць). І вось перад ім — бутэлька. Ён скочыць і разносіць яе дручком ушчэнт — кайф! На месцы бутэлькі можа быць мая галава. Ці сьпіна. У той жа вечар калега па «БДГ», рэпарцёр Вадзім Доўнар, дэманструе гематомы ад сустрэчы з АМАПам. А вы кажаце, квоты на ласося!

Што тыя, з Захаду, раскажуць увечары сябрам, за пляшкай добрага піва? Што распавядуць каханай, гуляючы пад зорным небам? А ў кожнага з нас такіх гісторый — пра тое, як на «зачыстцы» апынуўся паміж аўтазакам і спэцназам, пра тое, як затрыманыя весела гулялі ў словы ў аўтазаку і г. д. — сотні! На дзесяць аўтабіяграфіяў у стылістыцы позьняга Даўлатава!

За кожнае напісанае слова, за кожную коску ў тэксьце ў гэтай краіне давядзецца адказваць. Прычым — не па законе, а па цьмяных «паняцьцях», якія выкарыстоўваюць закон як нагоду да цябе дакалупацца. Таму вага слова ў Беларусі — большая за тую, што мы бачым у калег. За мяжой тым пагражае ў горшым выпадку суд, які будзе весьціся сапраўды незалежным судзьдзёй.

Там за сказанае ты не трапіш у турму. У нас — трапіш. Уяўляеце, якім павінны быць чалавек, што штодзённа падрыхтаваны да турмы за напісанае?

У нас у мэдыі ідуць зусім ня тыя тыпы, якіх мы бачым (і ненавідзім) у іншых краінах. У нас адсутнічае інстытут paparazzi, бо адсутнічае і інстытут прыватнага жыцьця (ды інстытут зорак, пра пах бялізны якіх чытачу цікава было б дазнацца). У нас амаль што адсутнічае такі кляс, як глямурныя ды дурненькія яппі, што насяляюць кіеўскія і маскоўскія рэдакцыі: у нашых офісах, зь іх ператрусамі ды няспынным пачуцьцём небясьпекі, такім «любіцелям гаджэтаў» ня месца.

Тут у мэдыі ідуць перш за ўсё — людзі. Такія, як Уладзімер Караленка, памятаеце такога гуманіста, што біўся ў судах за «пакрыўджаных» царызмам, а потым, калі царызм абрынуўся, ужо нікога не здолеў абараняць, бо судоў болей не было, толькі НКВД ды «тройкі»? Тут няма такой праблемы, як «пагоня за сэнсацыяй», бо няма канкурэнцыі, усе з большага пішуць аб адным. А таму гэта людзкая прафэсія, шмат болей людзкая, чым дэпутат ці нават настаўнік.

Беларуская журналістыка як магнітам прыцягвае моцныя тыпажы, кшталту караткевічавага Гервасія Вылівахі — «хобаляў, залётнікаў, задзіраў, біткоў ды бабздыроў». Гэта супольнасьць вясёлых, шалёных ды моцных людзей. Такім не страшна і са сьмерцю ў шахматы сыграць.

У беларускай журналістыцы самыя прыгожыя дзяўчыны на сьвеце. Я асабіста ўпэўнены ў тым, што жаночая прыгажосьць заўсёды суседнічае з небясьпекай: менавіта з-за гэтага ўсе прыгажуні ў 1990-х сябравалі выключна з бандытамі. Мы — новыя bad guys. Таму ўсе прыгожыя дзяўчыны — з намі.

Тут, як у дзіцячай казцы: ёсьць чорнае і ёсьць белае. Ніякіх пераходаў, усё проста. Ты ці то з чорнымі і павольна сьпіваешся, ці то з белымі і старанна абіраеш кожнае слова, каб давесьці ўласнае разуменьне чорнага і белага да чытачоў. Бойка паміж чорным і белым не скончаная, яна ідзе кожны дзень і кожны твой крок можа паўплываць на вынік. Ці аднаго гэтага не дастаткова?

Напісаньне артыкула тут можа скончыцца ў Вільні, у эміграцыі, як гэта адбылося з Натальляй Радзінай. Можа — зламаным носам ды эміграцыяй, як адбылося з Алегам Улевічам. Можа — турмой і штучным пазбаўленьнем грамадзтва, як адбылося з Паўлам Шараметам. Аднак мы не скардзімся. Прынамсі — я.

Калі тут усё стане добра, апануе дэмакратыя і асноўнай праблемай грамадзтва стануць квоты на ласося, я пайду ў іншую, болей жывую сфэру.

А таму не трэба нам спачуваць. Не трэба нас шкадаваць. Лепей — зайздросьце.

Віктар Марціновіч, svaboda.org